گفت کز جمله ولایت روس

نظامی گنجوی – هفت پیکر – شماره 41

افسانه

گفت کز جمله ولایت روس

بود شهری به نیکوی چو عروس

پادشاهی درو عمارت ساز

دختری داشت پروریده به ناز

دلفریبی به غمزه جادو بند

گلرخی قامتش چو سرو بلند

رخ به خوبی ز ماه دلکش‌تر

لب به شیرینی از شکر خوشتر

زهره‌ای دل ز مشتری برده

شکر و شمع پیش او مرده

تنگ شکر ز تنگی شکرش

تنگدل‌تر ز حلقه کمرش

مشک با زلف او جگرخواری

گل ز ریحان باغ او خاری

قدی افراخته چو سرو به باغ

رویی افروخته چو شمع و چراغ

تازه روییش تازه‌تر ز بهار

خوب رنگیش خوبتر ز نگار

خواب نرگس خمار دیده او

ناز نسرین درم خریده او

آب گل خاک ره پرستانش

گل کمر بند زیر دستانش

به جز از خوبی و شکر خندی

داشت پیرایه هنرمندی

دانش آموخته ز هر نسقی

در نبشته ز هر فنی ورقی

خوانده نیرنگ نامهای جهان

جادویی ها و چیزهای نهان

درکشیده نقاب زلف به روی

سرکشیده ز بارنامه شوی

آنکه در دور خویش طاق بود

سوی جفتش کی اتفاق بود

چون شد آوازه در جهان مشهور

کآمده ست از بهشت رضوان حور

ماه و خورشید بچه‌ای زادست

زهره شیر عطاردش دادست

رغبت هر کسی بدو شد گرم

آمد از هر سویی شفاعت نرم

این به زور آن به زر همی‌کوشید

و او زر خود به زور می‌پوشید

پدر از جستجوی ناموران

کان صنم را رضا ندید در آن

گشت عاجز که چاره چون سازد

نرد با صد حریف چون بازد

دختر خوبروی خلوت ساز

دست خواهندگان چو دید دراز

جست کوهی در آن دیار بلند

دور چون دور آسمان ز گزند

داد کردن بر او حصاری چست

گفتی از مغز کوه کوهی رست

پوزش انگیخت وز پدر درخواست

تا کند برگ راه رفتن راست

پدر مهربان از آن دوری

گرچه رنجید داد دستوری

تا چو شهدش ز خانه گردد دور

در نیاید ز بام و در زنبور

نیز چون در حصار باشد گنج

پاسبان را ز دزد ناید رنج

وان عروس حصاری از سر ناز

کرد کار حصار خویش به ساز

چون بدان محکمی حصاری بست

رفت و چون گنج در حصار نشست

گنج او چون در استواری شد

نام او بانوی حصاری شد

دزد گنج از حصار او عاجز

کآهنین قلعه بد چو رویین دز

او در آن دز چو بانوی سقلاب

هیچ دزبانو آن ندیده به خواب

راه بربسته راهداران را

دوخته کام کامگاران را

در همه کاری آن هنرپیشه

چاره‌گر بود و چابک اندیشه

انجم چرخ را مزاج شناس

طبعها را به هم گرفته قیاس

بر طبایع تمام یافته دست

راز روحانی آوریده به شست

که ز هر خشک و تر چه شاید کرد

چون شود آب گرم و آتش سرد

مردمان را چه می‌کند مردم

وانجمن را چه می‌دهد انجم

هرچه فرهنگ را به کار آید

وآدیمزاد را بیاراید

همه آورده بود زیر نورد

آن به صورت زن و به معنی مرد

چون شکیبنده شد در آن‌باره

دل ز مردم برید یکباره

کرد در راه آن حصار بلند

از سر زیرکی طلسمی چند

پیکر هر طلسم از آهن و سنگ

هر یکی دهره‌ای گرفته به چنگ

هر که رفتی بدان گذرگه بیم

گشتی از زخم تیغها به دو نیم

جز یکی کو رقیب آن دز بود

هر که آن راه رفت عاجز بود

وآن رقیبی که بود محرم کار

ره نرفتی مگر به گام شمار

گر یکی پی‌غلط شدی ز صدش

اوفتادی سرش ز کالبدش

از طلسمی بدو رسیدی تیغ

ماه عمرش نهان شدی در میغ

در آن‌باره کآسمانی بود

چون در آسمان نهانی بود

گر دویدی مهندسی یک ماه

بر درش چون فلک نبردی راه

آن پری پیکر حصارنشین

بود نقاش کارخانه چین

چون قلم را به نقش پیوستی

آب را چون صدف گره بستی

از سواد قلم چو طره حور

سایه را نقش برزدی بر نور

چون در آن برج شهربندی یافت

برج از آن ماه بهره‌مندی یافت

خامه برداشت پای تا سر خویش

بر پرندی نگاشت پیکر خویش

بر سر صورت پرند سرشت

به خطی هر چه خوب‌تر بنوشت

کز جهان هر کرا هوای من است

با چنین قلعه‌ای که جای من است

گو چو پروانه در نظاره نور

پای در نه سخن مگوی از دور

بر چنین قلعه مرد باید بار

نیست نامرد را درین دز کار

هرکرا این نگار می‌باید

نه یکی جان هزار می‌باید

همتش سوی راه باید داشت

چار شرطش نگاه باید داشت

شرط اول درین زناشویی

نیکنامی شدست و نیکویی

دومین شرط آن که از سر رای

گردد این راه را طلسم گشای

سومین شرط آنکه از پیوند

چون گشاید طلسمها را بند

در این دز نشان دهد که کدام

تا ز در جفت من شود نه ز بام

چارمین شرط اگر به جای آرد

ره سوی شهر زیر پای آرد

تا من آیم به بارگاه پدر

پرسم از وی حدیث های هنر

گر جوابم دهد چنانکه سزاست

خواهم او را چنانکه شرط وفاست

شوی من باشد آن گرامی مرد

کآنچه گفتم تمام داند کرد

وآنکه زین شرط بگذرد تن او

خون بی‌شرط او به گردن او

هر که این شرط را نکو دارد

کیمیای سعادت او دارد

وآنکه پی بر سخن نداند برد

گر بزرگست زود گردد خرد

چون ز ترتیب این ورق پرداخت

پیش آنکس که اهل بود انداخت

گفت برخیز و این ورق بردار

وین طبق پوش ازین طبق بردار

بر در شهر شو به جای بلند

این ورق را به تاج در دربند

تا ز شهری و لشگری هر کس

کافتدش بر چو من عروس هوس

به چنین شرط راه برگیرد

یا شود میر قلعه یا میرد

شد پرستنده وان ورق برداشت

پیچ بر پیچ راه را بگذاشت

بر در شهر بست پیکر ماه

تا درو عاشقان کنند نگاه

هر که را رغبت اوفتد خیزد

خون خود را به دست خود ریزد

چون به هر تخت گیر و تاجوری

زین حکایت رسیده شد خبری

بر تمنای آن حدیث گزاف

سر نهادند مردم از اطراف

هر کس از گرمی جوانی خویش

داد بر باد زندگانی خویش

هر که در راه او نهادی گام

گشتی از زخم تیغ دشمن کام

هیچ کوشنده‌ای به چاره و رای

نشد آن قلعه را طلسم گشای

وآنکه لختی نمود چاره‌گری

هم فسونش ز چاره شد سپری

گرچه بگشاد از آن طلسمی چند

بر دگرها نگشت نیرومند

از سر بی‌خودی و بیرایی

در سر کار شد به رسوایی

بی‌مرادی کزو میسر شد

چند برنای خوب در سر شد

کس از آن ره خلاص دیده نبود

همه ره جز سر بریده نبود

هر سری کز سران بریدندی

به در شهر برکشیدندی

تا ز بس سر که شد بریده به قهر

کله بر کله بسته شد در شهر

گرد گیتی چو بنگری همه جای

نبود جز به سور شهر آرای

وان پریرخ که شد ستیزه حور

شهری آراسته به سر نه به سور

نارسیده به سایه در او

ای بسا سر که رفت در سر او

از بزرگان پادشا زاده

بود زیبا جوانی آزاده

زیرک و زورمند و خوب و دلیر

صید شمشیر او چه گور و چه شیر

روزی از شهر شد به سوی شکار

تا شکفته شود چو تازه بهار

دید یک نوش نامه بر در شهر

گرد او صد هزار شیشه زهر

پیکری بسته بر سواد پرند

پیکری دلفریب و دیده پسند

صورتی کز جمال و زیبایی

برد ازو در زمان شکیبایی

آفرین گفت بر چنان قلمی

کآید از نوکش آنچنان رقمی

گرد آن صورت جهان آرای

صد سر آویخته ز سر تا پای

گفت ازین گوهر نهنگ آویز

چون گریزم که نیست جای گریز

زین هوسنامه گر بدارم دست

آورد در تنم شکیب شکست

گر دلم زین هوس به در نشود

سر شود وین هوس ز سر نشود

بر پرند ارچه صورتی زیباست

مار در حلقه خار در دیباست

این همه سر بریده شد باری

هیچکس را به سر نشد کاری

سر من نیز رفته گیر چه سود

خاکیی کشته گیر خاک آلود

گر نه زین رشته باز دارم دست

سر برین رشته باز باید بست

گر دلیری کنم به جان سفتن

چون توانم به ترک جان گفتن

باز گفت این پرند را پریان

بسته‌اند از برای مشتریان

پیش افسون آنچنان پریی

نتوان رفت بی‌فسونگریی

تا زبان بند آن پری نکنم

سر درین کار سرسری نکنم

چاره‌ای بایدم نه خرد بزرگ

تا رهد گوسفندم از دم گرگ

هرکه در کار سخت گیر شود

نظم کارش خلل‌پذیر شود

در تصرف مباش خرداندیش

تا زیانی بزرگ ناید پیش

ساز بر پرده جهان می‌ساز

سست می‌گیر و سخت می‌انداز

دلم از خاطرم خراب‌ترست

جگرم از دلم کباب‌ترست

به چنین دل چگونه باشم شاد

وز چنین خاطری چه آرم یاد

این سخن گفت و لختی انده خورد

وز نفس برکشید بادی سرد

آب در دیده زآن نظاره گذشت

نطع با تیغ دید و سر با طشت

این هوس را چنانکه بود نهفت

با کس اندیشه‌ای که داشت نگفت

روز و شب بود با دلی پر سوز

نه شبش شب بد و نه روزش روز

هر سحرگه به آرزوی تمام

تا در شهر برگرفتی گام

دید آن پیکر نوآیین را

گور فرهاد و قصر شیرین را

آن گره را به صد هزار کلید

جست و سررشته‌ای نگشت پدید

رشته‌ای دید صدهزارش سر

وز سر رشته کس نداد خبر

گرچه بسیار تاخت از پس و پیش

نگشاد آن گره ز رشته خویش

کبر ازآن کار بر کناره نهاد

روی در جستجوی چاره نهاد

چاره‌سازی به هر طرف می‌جست

که ازو بند سخت گردد سست

تا خبر یافت از خردمندی

دیو بندی فرشته پیوندی

در همه توسنی کشیده لگام

به همه دانشی رسیده تمام

همه همدستی اوفتاده او

همه در بسته‌ای گشاده او

چون جوانمرد ازآن جهان هنر

از جهان دیدگان شنید خبر

پیش سیمرغ آفتاب شکوه

شد چو مرغ پرنده کوه به کوه

یافتش چون شکفته گلزاری

در کجا؟ در خرابتر غاری

زد به فتراک او چو سوسن دست

خدمتش را چو گل میان در بست

از سر فرخی و فیروزی

کرد از آن خضر دانش‌آموزی

چون از آن چشمه بهره یافت بسی

بر زد از راز خویشتن نفسی

زان پریروی و آن حصار بلند

وآنکه زو خلق را رسید گزند

وان طلسمی که بست بر ره خویش

وان فکندن هزار سر در پیش

جمله در پیش فیلسوف کهن

گفت و پنهان نداشت هیچ سخن

فیلسوف از حساب های نهفت

هر چه در خورد بود با او گفت

چون شد آن چاره‌جوی چاره‌شناس

باز پس گشت با هزار سپاس

روزکی چند چون گرفت قرار

کرد با خویشتن سگالش کار

زآلت راه آن گریوه تنگ

هرچه بایستش آورید به چنگ

نسبتی باز جست روحانی

کآرد از سختیش به آسانی

آنچنان کز قیاس او برخاست

کرد ترتیب هر طلسمی راست

اول از بهر آن طلبکاری

خواست از تیز همتان یاری

جامه را سرخ کرد کاین خونست

وین تظلم ز جور گردونست

چون به دریای خون درآمد زود

جامه چون دیده کرد خون‌آلود

آرزوی خود از میان برداشت

بانگ تشنیع از جهان برداشت

گفت رنج از برای خود نبرم

بلکه خونخواه صدهزار سرم

یا ز سرها گشایم این چنبر

یا سر خویشتن کنم در سر

چون بدین شغل جامه در خون زد

تیغ برداشت خیمه بیرون زد

هرکه زین شغل یافت آگاهی

کآمد آن شیردل به خون‌خواهی

همت کارگر درآن در بست

کو بدان کار زود یابد دست

همت خلق و رای روشن او

درع پولاد گشت بر تن او

وآنگهی بر طریق معذوری

خواست از شاه شهر دستوری

پس ره آن حصار پیش گرفت

پی تدبیر کار خویش گرفت

چون به نزدیک آن طلسم رسید

رخنه‌ای کرد و رقیه‌ای بدمید

همه نیرنگ آن طلسم بکند

برگشاد آن طلسم را پیوند

هر طلسمی که دید بر سر راه

همه را چنبر او فکند به چاه

چون ز کوه آن طلسم ها برداشت

تیغ‌ها را به تیغ کوه گذاشت

بر در آن حصار شد در حال

دهلی را کشید زیر دوال

وان صدا را به گرد بارو جست

کند چون جای کنده بود درست

چون صدا رخنه را کلید آمد

از سر رخنه در پدید آمد

زین حکایت چو یافت آگاهی

کس فرستاد ماه خرگاهی

گفت کای رخنه بنده راه گشای

دولتت بر مراد راهنمای

چون گشادی طلسم را ز نخست

در گنجینه یافتی به درست

سر سوی شهر کن چو آب روان

صابری کن دو روز اگر بتوان

تا من آیم به بارگاه پدر

آزمایش کنم تو را به هنر

پرسم از تو چهار چیز نهفت

گر نهفته جواب دانی گفت

با توام دوستی یگانه شود

شغل و پیوند بی‌بهانه شود

مرد چون دید کامگاری خویش

روی پس کرد و ره گرفت به پیش

چون به شهر آمد از حصار بلند

از در شهر برکشید پرند

در نوشت و به چاکری بسپرد

آفرین زنده گشت و آفت مرد

جمله سرها که بود بر در شهر

از رسنها فرو گرفت به قهر

داد تا بر وی آفرین کردند

با تن کشتگان دفین کردند

شد سوی خانه با هزار درود

مطرب آورد و برکشید سرود

شهریان بر سرش نثار افشان

همه بام و درش نگار افشان

همه خوردند یک به یک سوگند

که اگر شه نخواهد این پیوند

شاه را در زمان تباه کنیم

بر خود او را امیر و شاه کنیم

کان سر ما برید و سردی کرد

وین سر ما رهاند و مردی کرد

وز دگر سو عروس زیباروی

شادمان شد به خواستاری شوی

چون شب از نافه‌های مشک سیاه

غالیه سود بر عماری ماه

در عماری نشست با دل خوش

ماه در موکبش عماری کش

سوی کاخ آمد از گریوه کوه

کاخ ازو یافت چون شکوفه شکوه

پدر از دیدنش چو گل به شکفت

دختر احوال خویش ازو ننهفت

هرچه پیش آمدش ز نیک و ز بد

کرد با او همه حکایت خود

زان سواران کزو پیاده شدند

چاه کندند و درفتاده شدند

زان هزبران که نام او بردند

وز سر عجز پیش او مردند

تا بدانجا که آن ملک زاده

بود یکباره دل بدو داده

وآنکه آمد چو کوه‌پای فشرد

کرد یک‌یک طلسمها را خرد

وانکه بر قلعه کامکاری یافت

وز سر شرط رفته روی نتافت

چون سه شرط از چهار شرط نمود

تا چهارم چگونه خواهد بود

شاه گفتا که شرط چارم چیست

شرط خوبان یکی کنند نه بیست

نوش لب گفت چار مشکل سخت

پرسم از وی به رهنمونی بخت

گر بدو مشکلم گشاده شود

تاج بر تارکش نهاده شود

ور درین ره خرش فروماند

خرگه آنجا زند که او داند

واجب آن شد که بامداد پگاه

بر سر تخت خود نشیند شاه

خواند او را به شرط مهمانی

من شوم زیر پرده پنهانی

پرسم او را سؤال سربسته

تا جوابم فرستد آهسته

شاه گفتا چنین کنیم رواست

هرچه آن کرده‌ای تو کرده ماست

بیشتر زین سخن نیفزودند

در شبستان شدند و آسودند

بامدادان که چرخ مینا رنگ

گرد یاقوت بردمید به سنگ

مجلس آراست شه به رسم کیان

بست بر بندگیش بخت میان

انجمن ساخت نامداران را

راستگویان و رستگاران را

خواند شهزاده را به مهمانی

بر سرش کرد گوهرافشانی

خوان زرین نهاده شد در کاخ

تنگ شد بارگه ز برگ فراخ

از بسی آرزو که بر خوان بود

آن نه خوان بود کارزودان بود

از خورشها که بود بر چپ و راست

هرکس آن خورد کارزو درخواست

چون خورش خورده شد به اندازه

شد طبیعت به پرورش تازه

شاه فرمود تا به مجلس خاص

بر محکها زنند زر خلاص

خود درون رفت و جای خوش بماند

میهمان را به جای خویش نشاند

پیش دختر نشست روی به روی

تا چه بازیگری کند با شوی

بازی‌آموز لعبتان طراز

از پس پرده گشت لعبت باز

از بناگوش خود دو لؤلؤی خرد

برگشاد و به خازنی بسپرد

کین به مهمان ما رسان به شتاب

چون رسانیده شد به یار جواب

شد فرستاده پیش مهمان زود

وآنچه آورده بد بدو بنمود

مرد لؤلؤی خرد بر سنجید

عبره کردش چنانکه در گنجید

زان جواهر که بود درخور آن

سه دیگر نهاد بر سر آن

هم بدان پیک نامه‌ور دادش

سوی آن نامور فرستادش

سنگدل چون که دید لؤلؤ پنج

سنگ برداشت گشت لؤلؤ سنج

چون کم و بیش دیدشان به عیار

هم برآن سنگ سودشان چو غبار

قبضه‌واری شکر برآن افزود

آن در و آن شکر به یکجا سود

داد تا نزد میهمان بشتافت

میهمان باز نکته را دریافت

از پرستنده خواست جامی شیر

هر دو در وی فشاند و گفت بگیر

شد پرستنده سوی بانوی خویش

وان ره آورد را نهاد به پیش

بانو آن شیر برگرفت و بخورد

وآنچه زو مانده بد خمیر بکرد

برکشیدش به وزن اول بار

یک سر موی کم نکرد عیار

حالی انگشتری گشاد ز دست

داد تا برد پیک راه پرست

مرد بخرد ستد ز دست کنیز

پس در انگشت کرد و داشت عزیز

داد یکتا دری جهان افروز

شب چراغی به روشنایی روز

باز پس شد کنیز حور نژاد

در یکتا به لعل یکتا داد

بانو آن در نهاد بر کف دست

عقد خود را ز یکدگر بگسست

تا دری یافت هم طویله آن

شبچراغی هم از قبیله آن

هردو در رشته‌ای کشید به هم

این و آن چون؟ یکی نه بیش و نه کم

شد پرستنده در به دریا داد

بلکه خورشید را ثریا داد

چون که بخرد نظر برآن انداخت

آن دو هم عقد را ز هم نشناخت

جز دویی در میان آن در خوشاب

هیچ فرقی نبد به رونق و آب

مهره‌ای ازرق از غلامان خواست

کان دویم را سوم نیامد راست

بر سر در نهاد مهره خرد

داد تا آنکه آورید ببرد

مهربانش چو مهره با در دید

مهر بر لب نهاد و خوش خندید

ستد آن مهره و در از سر هوش

مهره در دست بست و در در گوش

با پدر گفت خیز و کار بساز

بس که بر بخت خویش کردم ناز

بخت من بین چگونه یار منست

کاین چنین یاری اختیار منست

همسری یافتم که همسر او

نیست کس در دیار و کشور او

ما که دانا شدیم و دانا دوست

دانش ما به زیر دانش اوست

پدر از لطف آن حکایت خوش

با پری گفت کای فریشته وش

آنچه من دیدم از سئوال و جواب

روی پوشیده بود زیر نقاب

هر چه رفت از حدیث های نهفت

یک به یک با منت بیاید گفت

نازپرورده هزار نیاز

پرده رمز برگرفت ز راز

گفت اول که تیز کردم هوش

عقد لؤلؤ گشادم از بن گوش

در نمودار آن دو لؤلؤ ناب

عمر گفتم دو روزه شد دریاب

او که بر دو سه دیگر بفزود

گفت اگر پنج بگذرد هم زود

من که شکر به در درافزودم

وآن در و آن شکر به هم سودم

گفتم این عمر شهوت‌آلوده

چون در و چون شکر به هم سوده

به فسون و به کیمیا کردن

که تواند ز هم جدا کردن

او که شیری در آن میان انداخت

تا یکی ماند و دیگری بگداخت

گفت شکر که با در آمیزد

به یکی قطره شیر برخیزد

من که خوردم شکر ز ساغر او

شیر خواری بدم برابر او

وآنکه انگشتری فرستادم

به نکاح خودش رضا دادم

او که داد آن گهر نهانی گفت

که چو گوهر مرا نیابی جفت

من که هم عقد گوهرش بستم

وا نمودم که جفت او هستم

او که در جستجوی آن دو گهر

سومی در جهان ندید دگر

مهره ازرق آورید به دست

وز پی چشم بد در ایشان بست

من که مهره به خود برآمودم

سر به مهر رضای او بودم

مهره ی مهر او به سینه من

مهر گنج است بر خزینه من

بر وی از پنج راز پنهانی

پنج نوبت زدم به سلطانی

شاه چون دید توسنی را رام

رفته خامی به تازیانه خام

کرد بر سنت زناشویی

هرچه باید ز شرط نیکویی

در شکر ریز سور او بنشست

زهره را با سهیل کابین بست

بزمی آراست چون بساط بهشت

بزمگه را به مشک و عود سرشت

کرد پیرایه ی عروسی راست

سرو و گل را نشاند و خود برخاست

دو سبک روح را به هم بسپرد

خویشتن زان میان گرانی برد

کان کن لعل چون رسید به کان

جان کنی را مدد رسید از جان

گاه رخ بوسه داد و گاه لبش

گاه نارش گزید و گه رطبش

آخر الماس یافت بر در دست

باز بر سینه تذرو نشست

مهره خویش دید در دستش

مهر خود در دو نرگس مستش

گوهرش را به مهر خود نگذاشت

مهر گوهر ز گنج او برداشت

زیست با او به ناز و کامه خویش

چون رخش سرخ کرد جامه خویش

کاولین روز بر سپیدی حال

سرخی جامه را گرفت به فال

چون بدان سرخی از سیاهی رست

زیور سرخ داشتی پیوست

چون به سرخی برات راندندش

ملک سرخ جامه خواندندش

سرخی آرایشی نو آیینست

گوهر سرخ را بها زینست

زر که گوگرد سرخ شد لقبش

سرخی آمد نکوترین سلبش

خون که آمیزش روان دارد

سرخ ازآن شد که لطف جان دارد

در کسانیکه نیکویی جویی

سرخ روییست اصل نیکویی

سرخ گل شاه بوستان نبود

گر ز سرخی درو نشان نبود

چون به پایان شد این حکایت نغز

گشت پر سرخ گل هوا را مغز

روی بهرام از آن گل افشانی

سرخ شد چون رحیق ریحانی

دست بر سرخ گل کشد دراز

در کنارش گرفت و خفت به ناز