گفت شخصی عزیز بود به روم

نظامی گنجوی – هفت پیکر – شماره 39

افسانه

گفت شخصی عزیز بود به روم

خوب و خوشدل چو انگبین در موم

هرچه باید در آدمی ز هنر

داشت آن جمله نیکوی بر سر

با چنان خوبی و خردمندی

بود میلش به پاک پیوندی

مردمان در نظر نشاندندش

بشر پرهیزگار خواندندش

می‌خرامید روزی از سر ناز

در رهی خالی از نشیب و فراز

بر رهش عشق ترکتازی کرد

فتنه با عقل دست‌یازی کرد

پیکری دید در لفافه خام

چون در ابر سیاه ماه تمام

فارغ از بشر می‌گذشت به راه

باد ناگه ربود برقع ماه

فتنه را باد رهنمون آمد

ماه از ابر سیه برون آمد

بشر کان دید سست شد پایش

تیر یک زخمه دوخت بر جایش

صورتی دید کز کرشمه مست

آنچنان صدهزار توبه شکست

خرمنی گل ولی به قامت سرو

شسته رویی ولی به خون تذرو

خواب غمزش به سحر کاری خویش

بسته خواب هزار عاشق بیش

لب چو برگ گلی که تر باشد

برگ آن گل پر از شکر باشد

چشم چون نرگسی که خفته بود

فتنه در خواب او نهفته بود

عکس رویش به زیر زلف به تاب

چون حواصل به زیر پر عقاب

خالی از زلف عنبر افشان‌تر

چشمی از خال نامسلمان‌تر

با چنان زلف و خال دیده فریب

هیچ دل را نبود جای شکیب

آمد از بشر بی‌خود آوازی

چون ز طفلی که بر گرد گازی

ماه تنها خرام از آن آواز

بند برقع به هم کشید فراز

پی تعجیل برگرفت به پیش

کرده خونی چنان به گردن خویش

بشر چون باز کرد دیده ز خواب

خانه بر رفته دید و خانه خراب

گفت اگر بر پیش روم نه رواست

ور شکیبا شوم شکیب کجاست

چاره کار هم شکیباییست

هرچه زین درگذشت رسواییست

شهوتی گر مرا ز راه ببرد

مردم آخر ز غم نخواهم کرد

ترک شهوت نشان دین باشد

شرط پرهیزکاری این باشد

به که محمل برون برم زین کوی

سوی بیت المقدس آرم روی

تا خدایی که خیر و شر داند

بر من این کار سهل گرداند

رفت از آنجا و برگ راه بساخت

به زیارتگه مقدس تاخت

در خداوند خود گریخت ز بیم

کرد خود را به حکم او تسلیم

تا چنان داردش ز دیو نگاه

که بدو فتنه را نباشد راه

چون بسی سجده زد برآن سر خاک

بازگشت از حریم خانه ی پاک

بود همسفره‌ای درآن راهش

نیک خواهی به طبع بدخواهش

نکته‌گیری به کار نکته شگفت

بر حدیثی هزار نکته گرفت

بشر با او چو نیک و بد گفتی

او به هر نکته‌ای برآشفتی

کاین چنین باید آن چنان شاید

کس زبان بر گزاف نگشاید

بشر گوینده را ز خاموشی

داده بد داروی فراموشی

گفت نام تو چیست تا دانم

پس ازینت به نام خود خوانم

پاسخش داد و گفت نام رهی

بشر شد تا تو خود چه نام نهی

گفت بشری تو ننگ آدمیان

من ملیخا امام عالمیان

هر چه در آسمان و در زمیست

وآنچه در عقل و رای آدمیست

همه دانم به عقل خویش تمام

وآگهی دارم از حلال و حرام

یک تنم بهتر از دوازده تن

یک فنی بوده در دوازده فن

کوه و دریا و دشت و بیشه و رود

هر چه هستند زیر چرخ کبود

اصل هر یک شناختم به درست

کین وجود از چه یافت و آن ز چه رست

از فلک نیز و آنچه هست در او

آگهم نارسیده دست بر او

در هر اطراف کاوفتد خطری

دانم آن را به تیزتر نظری

گر رسد پادشاهیی به زوال

پیش از آن دانمش به پنجه سال

ور درآید به دانه کم بیشی

من به سالی خبر دهم پیشی

نبض و قاروره را چنان دانم

کآفت تب ز تن بگردانم

چون به افسون در آتش آرم نعل

کهربا را کنم به گوهر لعل

سنگ از اکسیر من گهر گردد

خاک در دست من به زر گردد

باد سحری چو بردمم ز دهن

مار پیسه کنم ز پیسه رسن

کان هر گنج کآفرید خدای

منم آن گنج را طلسم گشای

هرچه پرسند از آسمان و زمین

هم از آن آگهی دهم هم ازین

نیست در هیچ دانش آبادی

فحل و داناتر از من استادی

چون ازین برشمرد لافی چند

خیره شد بشر از آن گزافی چند

ابری از کوه بردمید سیاه

چون ملیخا در ابر کرد نگاه

گفت کابری سیه چراست چو قیر

وابر دیگر سپید رنگ چو شیر

بشر گفتا که حکم یزدانی

این چنین پر کند تو خود دانی

گفت ازین بگذر این بهانه بود

تیر باید که بر نشانه بود

ابر تیره دخان محترق است

بر چنین نکته عقل متفق است

وابر کو شیرگون و دُر فام است

در مزاجش رطوبتی خام است

جست بادی ز بادهای نهفت

باز بنگر که بوالفضول چه گفت

گفت برگو که بادجنبان چیست

خیره چون گاو و خر نباید زیست

گفت بشر اینهم از قضای خداست

هیچ بی حکم او نگردد راست

گفت در دست حکمت آر عنان

چند گویی حدیث پیر زنان

اصل باد از هوا بود به یقین

که بجنباندش به خار زمین

دید کوهی بلند و گفت این کوه

از دگرها چرا بود به شکوه

گفت بشر ایزدیست این پیوند

که یکی پست و دیگریست بلند

گفت بازم ز حجت افکندی

نقش تا چند بر قلم بندی

ابر چون سیل هولناک آرد

کوه را سیل در مغاک آرد

وآنکه تیغش بر اوج دارد میل

دورتر باشد از گذرگه سیل

بشر بانگی بر او زد از سر هوش

گفت با حکم کردگار مکوش

من نه کز سر کار بی‌خبرم

در همه علمی از تو بیشترم

لیک علت به خود نشاید گفت

ره بپندار خود نباید رفت

ما که در پرده ره نمی‌دانیم

نقش بیرون پرده می‌خوانیم

پی غلط راندن اجتهادی نیست

بر غلط خواندن اعتمادی نیست

ترسم این پرده چون براندازند

با غلط خواندگان غلط بازند

به که با این درخت عالی شاخ

نشود دست هر کسی گستاخ

این عزیمت که بشر بر وی خواند

هم درآن دیو بوالفضولی ماند

روزکی چند می‌شدند به هم

وآن فضولی نکرد یک مو کم

در بیابان گرم و بی‌آبی

مغزشان تافته ز بی‌خوابی

می‌دویدند با نفیر و خروش

تا رسیدند از آن زمین به جوش

به درختی سطبر و عالی شاخ

سبز و پاکیزه و بلند و فراخ

سبزه در زیر او چو سبز حریر

دیده از دیدنش نشاط پذیر

آکنیده خمی سفال درو

آبی‌الحق خوش و زلال درو

چون که دید آن فضول آب زلال

همچو ریحان تر میان سفال

گفت با بشر کای خجسته رفیق

باز پرسم بگو که از چه طریق

این سفالین خم گشاده دهان

تا به لب هست زیر خاک نهان

وآب این خم بگو که تا به کجاست

کوه پایه نه گرد او صحراست

گفت بشر از برای مزد کسی

کرده باشد که کرده‌اند بسی

تا نگردد به صدمه‌ای به دو نیم

در زمین آکنیده‌اند ز بیم

گفت تا پاسخ تو زین نمط است

هر چه گویی و گفته‌ای غلط است

آری آری کسی ز بهر کسی

کشد آبی به دوش هر نفسی

خاصه در وادیی که از تف و تاب

صد در صد درو نیابی آب

این وطنگاه دامیاران است

جای صیاد و صید کاران است

آب این خم که در نشاخته‌اند

از پی دام صید ساخته‌اند

تا چو غرم و گوزن و آهو و گور

در بیابان خورند طعمه شور

تشنه گردند و قصد آب کنند

سوی این آبخور شتاب کنند

مرد صیاد راه بسته بود

با کمان در کمین نشسته بود

بزند صید را به خوردن آب

کند از صید زخم خورده کباب

بندها را چنین گشای گره

تا نیوشنده بر تو گوید زه

بشر گفت ای نهفته گوی جهان

هر کسی را عقیده‌ایست نهان

من و تو زآنچه در نهان داریم

به همه کس ظن آنچنان داریم

بد میندیش گفتمت پیشی

عاقبت بد کند بداندیشی

چون برآن آب سفره بگشادند

نان بخوردند و آب در دادند

آبی‌الحق به تشنگان در خورد

روشن و خوشگوار و صافی و سرد

بانگ بر بشر زد ملیخا تیز

که از آنسو ترک‌نشین برخیز

تا در این آب خوشگوار شوم

شویم اندام و بی‌غبار شوم

از عرقهای شور تن فرسای

چرک بر من نشسته سر تا پای

چرک تن را ز تن فرو شویم

پاک و پاکیزه سوی ره پویم

وانگه این خم به سنگ پاره کنم

صید را از گزند چاره کنم

بشر گفت ای سلیم دل برخیز

در چنین خم مباش رنگ‌آمیز

آب او خورده با دل‌انگیزی

چرک تن را چرا در او ریزی

هر که آبی خورد که بنوازد

در وی آب دهن نیندازد

سرکه نتوان بر آینه سودن

صافیی را به درد آلودن

تا دگر تشنه چون به تاب رسد

زآب نوشین او به آب رسد

مرد بد رأی گفت او نشنید

گوهر زشت خویش کرد پدید

جامه بر کند و جمله بر هم بست

خویشتن گرد کرد و در خم جست

چون درون شد نه خم که چاهی بود

تا بن چه دراز راهی بود

با اجل زیرکی به کار نشد

جان بسی کند و رستگار نشد

زآب خوردن تنش به تاب افتاد

عاقبت غرقه شد در آب افتاد

بشر از آن سو نشسته دل زده تاب

از پی آب کرده دیده پرآب

گفت باز این حرام زاده خام

کرد بر من سلام خویش حرام

ترسم این چرگن نمونه خصال

آرد آلودگی به آب زلال

آب را چرک او کند به درنگ

وآنگهی در سفال دارد سنگ

این بداندیشی از بدان آید

نه ز پاکان و بخردان آید

هیچکس را چنین رفیق مباد

این چنین سفله جز غریق مباد

چون درین گفتگوی زد نفسی

مرد نامد برین گذشت بسی

سوی خم شد به جستجوی رفیق

وآگهی نه که خواجه گشت غریق

غرقه‌ای دید جان او شده گم

سر چون خم نهاده بر سر خم

طرفه در ماند کاین چه شاید بود

چوبی از شاخ آن درخت ربود

هم به بالای نیزه‌ای کم و بیش

ساده کردش به چنگ و ناخن خویش

چون مساحت گران دریایی

زد در آن خم به آب پیمایی

خم رها کن که دید چاهی ژرف

سر به آجر برآوریده شگرف

نیمه خم نهاده بر سر او

تا دده کم شود شناور او

برکشید آن غریق را به شتاب

در چه خاک بردش از چه آب

چون در انباشتش به خاک و به سنگ

بر سرینش نشست با دل تنگ

گفت کان گربزی ورایت کو

وان درفش گره گشایت کو

وآنهمه دعویت به چاره‌گری

با دد و دیو و آدمی و پری

وآنکه گفتی ز هفت چرخ بلند

غیب را سر در آورم به کمند

کو شد آن دعوی دوازده فن

وآنهمه مردی ای نه مرد و نه زن

وآن نمودن که بنگرم پیشی

کارها را به چابک اندیشی

چاهی آنگاه سر گشاده به پیش

چون ندیدی به دور بینی خویش

وآنکه ما را بر آنچنان آبی

فصلها گفته شد ز هر بابی

فصل ما گر به هم شماری داشت

آن نگفتیم کاصل کاری داشت

هر چه در آب آن خم افکندیم

آتش اندر خم خود آگندیم

نقش آن کارگه دگرگون بود

از حساب من و تو بیرون بود

تا فلک رشته را گره دادست

بر سر رشته کس نیفتادست

گرچه هرچه اندر آن نمط گفتیم

هر دو ز اندیشه غلط گفتیم

تو بدان غرقه‌ای و من رستم

که تو شاکر نه‌ای و من هستم

تو که دام بهایمش خواندی

چون بهایم به دام درماندی

من به نیکی بدو گمان بردم

نیک من نیک بود و جان بردم

این سخن گفت و از زمین برخاست

رخت او باز جست از چپ و راست

رفت و برداشت یک به یک سلبش

دق مصری عمامه قصبش

چونکه مهر از نورد بازگشاد

کیسه‌ای زان میان به زیر افتاد

زر مصری درو هزار درست

زان کهن سکه‌ها که بود نخست

مهر بنهاد و مهر ازو برداشت

همچنان سر به مهر خود بگذاشت

گفت شرط آن بود که جامه او

با زر و زینت و عمامه او

جمله در بندم و نگهدارم

به کسی کاهل اوست بسپارم

باز پرسم سرای او به کجاست

برسانم به آنکه اهل سراست

چون ز من نامد استعانت او

نکنم غدر در امانت او

گر من آن‌ها کنم که او کردست

هم از آنها خورم که او خوردست

همچنان آن نورد را در بست

چونکه در بسته شد گرفت به دست

رهروی در گرفت و راه نوشت

سوی شهر آمد از کرانه دشت

چون درآسود یک دو روز به شهر

داد ز خواب و خورد خود را بهر

آن عمامه به هر کسی بنمود

که خداوند این که شاید بود

راد مردی عمامه را بشناخت

گفت لختی رهت بباید تاخت

در فلان کوی چندمین خانه

هست کاخی بلند و شاهانه

در بزن کان در آستانه اوست

بی‌گمان شو که خانه خانه اوست

بشر با جامه و عمامه و زر

سوی آن خانه شد که یافت خبر

در زد آمد شکر لبی دلبند

باز کرد آن در رواق بلند

گفت کاری و حاجتی بنمای

تا برآرم چنانکه باشد رای

بشر گفتا بضاعتی دارم

بانوی خانه کو که بسپارم

گر درون آمدن به خانه رواست

تا درآیم سخن بگویم راست

که ملیخای آسمان فرهنگ

از زمانه چه ریو دید و چه رنگ

زن درون بردش از برون سرای

بر کنار بساط کردش جای

خویشتن روی کرد زیر نقاب

گفت برگو سخن که هست صواب

بشر هر قصه‌ای که بود تمام

گفت با ماهروی سیم اندام

آن به هم صحبتی رسیدن او

در هنرها سخن شنیدن او

وان برآشفتش چو بد مستان

دعوی انگیختن به هر دستان

وان به هر چیز بدگمان بودن

خوبیی را به زشتی آلودن

وآنچه از بهر دیگران کندن

خویشتن را درآن چه افکندن

وان شدن چون محیط موج زنش

عاقبت ماندن آب در دهنش

چون فرو گفت هرچه دید همه

وآنچه زان بی‌وفا شنید همه

گفت کاو غرقه شد بقای تو باد

جای او خاک خانه جای تو باد

جیفه‌ای کآب شسته بودش پاک

در سپردم به گنج خانه خاک

رخت او هرچه بود در بستم

واینک اینک گرفته در دستم

جامه و زر نهاد حالی پیش

کرد روشن درست کاری خویش

زن زنی بود کاردان و شگرف

آن ورق باز خواند حرف به حرف

ساعتی زان سخن پریشان گشت

آبی از چشم ریخت و زآب گذشت

پاسخش داد کای همیون رای

نیک مردی ز بندگان خدای

آفرین بر حلال زادگیت

بر لطیفی و رو گشادگیت

که کند هرگز این جوانمردی

که تو در حق بی کسان کردی

نیک مردی نه آن بود که کسی

ببرد انگبینی از مگسی

نیک‌مرد آن بود که در کارش

رخنه نارد فریب دینارش

شد ملیخا و تن به خاک سپرد

جان به جایی که لایق آمد برد

آنچه گفتی ز بد پسندان بود

راست گفتی هزار چندان بود

بود کارش همه ستمگاری

بی‌وفایی و مردم آزاری

کرد بسیار جور بر زن و مرد

بر چنانی چنین بود درخورد

به عقیدت جهود کینه سرشت

مار نیرنگ و اژدهای کنشت

سالها شد که من به رنجم ازو

جز بدی هیچ بر نسنجم ازو

من به بالین نرم او خفته

او به من بر دروغ ها گفته

من ز بادش سپر فکنده چو میغ

او کشیده چو برق بر من تیغ

چون خدا دفع کردش از سر من

رفت غوغای محنت از در من

گر بد ار نیک بود روی نهفت

از پس مرده بد نشاید گفت

پای او از میانه بیرون شد

حال پیوند ما دگرگون شد

تو از آنجا که مرد کار منی

به زناشویی اختیار منی

مایه و ملک هست و ستر و جمال

به ازین کی رسد به جفت حلال

به نکاحی که آن خدا فرمود

کار ما را فراهم آور زود

من به جفتی تو را پسندیدم

که جوانمردی تو را دیدم

تو به من گر ارادتی داری

تا کنم دعوی پرستاری

قصه شد گفته حسب حال اینست

مال دارم بسی جمال اینست

وآنگهی برقع از قمر برداشت

مهر خشک از عقیق‌تر برداشت

بشر چون خوبی و جمالش دید

فتنه چشم و سحر خالش دید

آن پری‌چهره بود کاول روز

دیده بودش چنان جهان افروز

نعره‌ای زد چنانکه رفت از هوش

حلقه در گوش یار حلقه به گوش

چون چنان دید نوش لب بشتافت

بوی خوش کرد و جان او دریافت

هوش رفته چو هوش یافته شد

سرش از تاب شرم تافته شد

گفت اگر شیفتم ز عشق پری

تا به دیوانگی گمان نبری

گر بود دیو دیده افتاده

من پری دیدم ای پری‌زاده

وین که بینی نه مهر امروزست

دیر باشد که در من این سوزست

که فلان روز در فلان ره تنگ

برقعت را ربود باد از چنگ

من تو را دیدم و ز دست شدم

می وصلت نخورده مست شدم

سوختم در غم نهانی تو

رفت جانم ز مهربانی تو

گرچه یک دم نرفتی از یادم

با کسی راز خویش نگشادم

چونکه صبرم در اوفتاد ز پای

رفتم و در گریختم به خدای

تا خدایم به فضل و رحمت خویش

آورید آنچه شرط باشد پیش

چون نکردم طمع چو بوالهوسان

در حریم جمال و مال کسان

دولتی کو جمال و مالم داد

نز حرام اینک از حلالم داد

زن چو از رغبت وی آگه شد

رغبتش زآنچه بد یکی ده شد

بشر کان حور پیکرش بنواخت

رفت بیرون و کار خویش بساخت

گشت با او به شرط کاوین جفت

نعمتی یافت شکر نعمت گفت

با پریچهره کام دل می‌راند

بر خود افسون چشم بد می‌خواند

از جهودی رهاند شاهی را

دور کرد از کسوف ماهی را

از پرندش غبار زردی شست

برگ سوسن ز شنبلیدش رست

چون ندید از بهشتیان دورش

جامه سبز دوخت چون حورش

سبزپوشی به از علامت زرد

سبزی آمد به سروبن در خورد

رنگ سبزی صلاح کشته بود

سبزی آرایش فرشته بود

جان به سبزی گراید از همه چیز

چشم روشن به سبزه گردد نیز

رستنی را به سبزی آهنگست

همه سرسبزیی بدین رنگست

قصه چون گفت ماه بزم آرای

شه در آغوش خویش کردش جای