بیا ساقی آن خاک ظلمات رنگ

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – شرف نامه – شماره 65

رفتن اسکندر به ظلمات

ساقی نامه

بیا ساقی آن خاک ظلمات رنگ

بجوی و بیار آب حیوان به چنگ

بدان آب روشن نظر کن مرا

وزین زندگی زنده‌تر کن مرا

داستان

درین فصل فرخ ز نو تا کهن

ز تاریخ دهقان سرایم سخن

گزارنده دهقان چنین درنوشت

که اول شب ازماه اردیبهشت

سکندر به تاریکی آورد رای

که خاطر ز تاریکی آید به جای

نبینی کزین قفل زرین کلید

به تاریکی آرند جوهر پدید

کسی کآب حیوان کند جای خویش

سزد گر حجابی برآرد ز پیش

نشیننده ی حوضه ی آبگیر

ز نیلی حجابی ندارد گزیر

سکندر چو آهنگ ظلمات کرد

عنایت به ترک مهمات کرد

عنان کرد سوی سیاهی رها

نهان شد چو مه در دم اژدها

چنان داد فرمان در آن راه نو

که خضر پیمبر بود پیشرو

شتابنده خنگی که در زیر داشت

بدو داد کو زهره ی شیر داشت

بدان تا بدان ترکتازی کند

سوی آب‌خور چاره سازی کند

یکی گوهرش داد کاندر مغاک

به آب آزمودن شدی تابناک

بدو گفت کاین راه را پیش و پس

تویی پیشرو نیست پیش از تو کس

جریده به هرسو عنان تاز کن

به هشیار مغزی نظر باز کن

کجا آب حیوان برآرد فروغ

که رخشنده گوهر نگوید دروغ

بخور چون تو خوردی به نیک اختری

نشان ده مرا تا ز من برخوری

به فرمان او خضر خضرا خرام

به آهنگ پیشینه برداشت گام

ز هنجار لشگر به یک سو فتاد

نظرها به همت ز هر سو گشاد

چو بسیار جست آب را در نهفت

نمی شد لب تشنه با آب جفت

فروزنده گوهر ز دستش بتافت

فرو دید خضر آنچه می جست یافت

پدید آمد آن چشمه ی سیم رنگ

چو سیمی که پالاید از ناف سنگ

نه چشمه که آن زین سخن دور بود

وگر بود هم چشمه ی نور بود

ستاره چگونه بود صبحگاه

چنان بود اگر صبح باشد پگاه

به شب ماه ناکاسته چون بود

چنان بود اگر مه به افزون بود

ز جنبش نبد یک دم آرام گیر

چو سیماب بردست مفلوج پیر

ندانم که از پاکی پیکرش

چو مانندگی سازم از جوهرش

نیاید ز هر جوهر آن نور و تاب

هم آتش توان خواند یعنی هم آب

چو با چشمه ی خضر آشنایی گرفت

بدو چشم او روشنایی گرفت

فرود آمد و جامه برکند چست

سر و تن بدان چشمه ی پاک شست

وزو خورد چندانکه بر کار شد

حیات ابد را سزاوار شد

همان خنگ را شست و سیراب کرد

می ناب در نقره ی ناب کرد

نشست از بر خنگ صحرا نورد

همی داشت دیده بدان آبخورد

که تا چون شه آید به فرخنگی

بگوید که هان چشمه ی زندگی

چو در چشمه یک چشم زد بنگرید

شد آن چشمه از چشم او ناپدید

بدانست خضر از سر آگهی

که اسکندر از چشمه ماند تهی

ز محرومی او نه از خشم او

نهان گشت چون چشمه از چشم او

در این داستان رومیان کهن

به نوعی دگر گفته‌اند این سخن

که الیاس با خضر همراه بود

در آن چشمه کو بر گذرگاه بود

چو با یکدگر هم درود آمدند

بدان آب چشمه فرود آمدند

گشادند سفره بر آن چشمه سار

که چشمه کند خورد را خوشگوار

برآن نان که بویاتر از مشک بود

نمک یافته ماهیی خشک بود

ز دست یکی زان دو فرخ همال

درافتاد ماهی در آب زلال

بسیچنده در آب پیروزه رنگ

بسیچید تا ماهی آرد به چنگ

چو ماهی به چنگ آمدش زنده بود

پژوهنده را فال فرخنده بود

بدانست کان چشمه ی جان فرای

به آب حیات آمدش رهنمای

بخورد آب حیوان به فرخندگی

بقای ابد یافت در زندگی

همان یار خود را خبردار کرد

که او نیز خورد آب ازآن آب خورد

شگفتی نشد کآب حیوان گهر

کند ماهی مرده را جانور

شگفتی در آن ماهی مرده بود

که بر چشمه ی زندگی ره نمود

ز ماهی و آن آب گوهر فشان

دگر داد تاریخ تازی نشان

که بود آب حیوان دگر جایگاه

مجوسی و رومی غلط کرد راه

گر آبیست روشن در این تیره خاک

غلط کردن آبخوردش چه باک

چو الیاس و خضر آبخور یافتند

از آن تشنگان روی برتافتند

ز شادابی کام آن سرگذشت

یکی شد به دریا یکی شد به دشت

ز یک چشمه رویا شده دانه شان

دو چشمه شده آسیا خانه شان

سکندر به امید آب حیات

همی کرد در رنج و سختی ثبات

سر خویش را سبزی از چشمه جست

که سیراب‌تر سبزی از چشمه رست

چهل روز در جستن چشمه راند

بر او سایه نفکند و در سایه ماند

مگر کرمیی در دل تنگ داشت

که بر چشمه و سایه آهنگ داشت

ز چشمه نه سایه رسد بلکه نور

ولی کم بود چشمه از سایه دور

اگر چشمه با سایه بودی صواب

کجا سایه با چشمه ی آفتاب

چو چشمه ز خورشید شد خوشگوار

چرا زیرسایه شد آن چشمه سار

بلی چشمه را سایه بهتر ز گرد

کز آن هست شوریده زین هست سرد

فرو ماند خسرو در آن سایگاه

چو سایه شده روز بر وی سیاه

به امید آن کآب حیوان خورد

که هر کس که بینی غم جان خورد

از آن ره که او عمر پرداز گشت

چو نومید شد عاقبت بازگشت

در آن غم که تدبیر چون آورد

کز آن سایه خود را برون آورد

سروشی در آن راهش آمد به پیش

بمالید بر دست او دست خویش

جهان گفت یکسر گرفتی تمام

نه ای سیر مغز از هوسهای خام

بدو داد سنگی کم از یک پشیز

که این سنگ را دار با خود عزیز

در آن کوش از این خانه ی سنگ بست

که همسنگ این سنگی آری به دست

همانا کز آشوب چندین هوس

به هم سنگ او سیر گردی و بس

ستد سنگ ازو شهریار جهان

سپارنده ی سنگ از او شد نهان

شتابنده می شد در آن تیرگی

خطر در دل و در نظر خیرگی

یکی هاتف از گوشه آواز داد

که روزی به هر کس خطی باز داد

سکندر که جست آب حیوان ندید

نجسته به خضر آب حیوان رسید

سکندر به تاریکی آرد شتاب

ره روشنی خضر یابد بر آب

به حلوا پزی صد کس آتش کند

به حلوا دهان را یکی خوش کند

دگر هاتفی گفت کای اهل روم

فروزنده ریگیست این ریگ بوم

پشیمان شود هر که برداردش

پشیمان‌تر آنکس که بگذاردش

از آن هر کس افکند در رخت خویش

به اندازه ی طالع و بخت خویش

شگفتی بسی دید شه در نهفت

که نتوان از آن ده یکی باز گفت

حدیث سرافیل و آوای صور

نگفتم که ده میشد از راه دور

چو گوینده ی دیگر آن کان گشاد

اساسی دگر باره نتوان نهاد

چو با چشمه شه آشنایی نیافت

سوی چشمه ی روشنایی شتافت

سپه نیز بر حکم فرمان شاه

به باز آمدن برگرفتند راه

همان پویه در راه نوشد که بود

همان مادیان پیشرو شد که بود

چهل روز دیگر چو رفت از شمار

پدید آمد آن تیرگی را کنار

برون آمد از زیر ابر آفتاب

ز بی آبی اندام خسرو در آب

دوید از پس آنچه روزی نبود

چو روزی نباشد دویدن چه سود

به دنبال روزی چه باید دوید

تو بنشین که خود روزی آید پدید

یکی تخم کارد یکی بدرود

همایون کسی کاین سخن بشنود

نشاید همه کشتن از بهر خویش

که روزی خورانند از اندازه بیش

ز باغی که پیشینگان کاشتند

پس آیندگان میوه برداشتند

چو کشته شد از بهر ما چند چیز

ز بهر کسان ما بکاریم نیز

چو در کشت و کار جهان بنگریم

همه ده کشاورز یکدیگریم