بیا ساقی آزاد کن گردنم

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – شرف نامه – شماره 50

مهمانی کردن خاقان چین اسکندر را

ساقی نامه

بیا ساقی آزاد کن گردنم

سرشک قدح ریز در دامنم

سرشگی که از صرف پالودگی

فرو شوید از دامن آلودگی

 

اندرز

مکن ترکی ای ترک چینی نگار

بیا ساعتی چین در ابرو میار

دلم را به دلداریی شاد کن

ز بند غم امروزم آزاد کن

اگر دخل خاقان چین آن توست

مکن خرج را رود، باران توست

بخور چیزی از مال و چیزی بده

ز بهر کسان نیز چیزی بنه

مخور جمله ترسم که دیر ایستی

به پیرایه سر بد بود نیستی

در خرج بر خود چنان در مبند

که گردی ز ناخوردگی دردمند

چنان نیز یکسر مپرداز گنج

گه آیی ز بیهوده خواری به رنج

به اندازه‌ای کن بر انداز خویش

که باشد میانه نه اندک نه بیش

چو رشته ز سوزن قوی‌تر کنی

بسا چشم سوزن که در سر کنی

 

داستان

سخن را گزارشگر نقشبند

چنین نقش بر زد به چینی پرند

کز آوازه ی شه جهان گشت پر

که چین را در آمود دامن به در

شب و روز خاقان در آن کرد صرف

که شه را دهد پایمردی شگرف

ملوکانه مهمانیی سازدش

جهان در سم مرکب اندازدش

کند پیشکشهای شاهانه پیش

به اندازه ی پایه ی کار خویش

یکی روز کرد از جهان اختیار

فروزنده چون طالع شهریار

برآراست بزمی چو روشن بهشت

که دندان شیران بر آن شیره هشت

چنان از می و میوه ی خوشگوار

برآراست مهمانیی شاهوار

که هیچ آرزویی به عالم نبود

که یک یک بر آن خوان فراهم نبود

گذشت از خورشهای چینی سرشت

که رضوان ندید آنچنان در بهشت

ز شکر بسی پخته حلوای نغز

به بادام شیرینش آکنده مغز

طرایف به زانسان که دنیا پرست

یکی آورد زان به عمری به دست

جواهر نه چندان که جوهر شناس

کند نیم آن را به سالی قیاس

چو شد خانه ی گنج پرداخته

بدانگونه مهمانیی ساخته

شه ترک با شهرگان دیار

به خواهشگری شد بر شهریار

زمین داد بوسه به آیین پیش

فزود از زمین بوس او قدر خویش

نیایش کنان گفت اگر بخت شاه

کند بر سر تخت این بنده راه

سرش را به افسر گرامی کند

بدین سر بزرگیش نامی کند

پذیرفت شه خواهش گرم او

به رفتن نگه داشت آزرم او

شه و لشگر شه به یکبارگی

بر آن خوان شدند از سر بارگی

زمین از سر گنج بگشاد بند

روا رو برآمد به چرخ بلند

سکندر چو بر خوان خاقان رسید

پی خضر بر آب حیوان رسید

یکی تخت زر دید چون آفتاب

درو چشمه ی در چو دریای آب

به شادی بر آن تخت زرین نشست

ز کافور و عنبر ترنجی به دست

جهانجوی فغفور بر دست راست

به خدمت کمر بست و بر پای خاست

نوازش کنانش ملک پیش خواند

ملک وار بر کرسی زر نشاند

دگر تاجداران به فرمان شاه

به زانو نشستند در پیشگاه

بفرمود خاقان که آرند خورد

ز خوانهای زرین شود خاک زرد

فرو ریخت شاهانه برگی فراخ

چو برگ رز از برگ ریزان شاخ

در آن آرزوگاه فرخار دیس

نکرد آرزو با معامل مکیس

بهشتی صفت هر چه درخواستند

بر آن مائده خوان برآراستند

چو خوردند هرگونه‌ای خوردها

نمودند بر باده ناوردها

نشاط می‌قرمزی ساختند

بساطی هم از قرمز انداختند

نشسته به رامش ز هر کشوری

غریب اوستادی و رامشگری

نوا ساز خنیاگران شگرف

به قانون او زان برآورده حرف

بریشم نوازان سغدی سرود

به گردون برآورده آواز رود

سرایندگان ره پهلوی

ز بس نغمه داده نوا را نوی

همان پای کوبان کشمیر زاد

معلق زن از رقص چون دیو باد

ز یونانیان ارغنون زن بسی

که بردند هوش از دل هر کسی

کمر بسته رومی و چینی به هم

برآورده از روم و از چین علم

در گنج بگشاد چیپال چین

بپرداخت از گنج قارون زمین

نخست از جواهر درآمد به کار

ز دراعه و درع گوهر نگار

ز بلور تابنده چون آفتاب

یکی دست مجلس بتری چو آب

ز دیبای چینی به خروارها

هم از مشک چین با وی انبارها

طبقهای کافور با بوی مشک

ز کافورتر بیشتر عود خشک

کمانهای چاچی و چینی پرند

گرانمایه شمشیرها نیز چند

تکاور سمندان ختلی خرام

همه تازه پیکر همه تیزگام

یکی کاروان جمله شاهین و باز

به چرز و کلنگ افگنی تیز تاز

چهل پیل با تخت و برگستوان

بلند و قوی مغز و سخت استخوان

غلامان لشگر شکن خیل خیل

کنیزان که در مرده آرند میل

چو نزلی چنین پیش مهمان کشید

جز این پیشکشها فراوان کشید

پس از ساعتی گنج نو باز کرد

از آن خوبتر تحفه‌ای ساز کرد

خرامنده ختلی کش و دم سیاه

تکاورتر از باد در صبحگاه

رونده یکی تخت شاهنشهی

نشینندش از پویه بی‌آگهی

سبق برده از آهوان در شتاب

به گرمی چو آتش به نرمی چو آب

به صحرا ز مرغان سبک خیز تر

به دریا در از ماهیان تیزتر

به چابک روی پیکرش دیو زاد

به گردندگی کنیتش دیو باد

به انگیزش از آسمان کم نبود

صبا مرد میدان او هم نبود

چنان رفت و آمد به آوردگاه

که واماند ازو وهم در نیمراه

فرس را رخ افکنده در وقت شور

فکنده فرس پیل را وقت زور

چو وهم از همه سوی مطلق خرام

چو اندیشه در تیز رفتن تمام

سمندی نگویم سمندر فشی

سمندر فشی نه سکندر کشی

*****

شکاری یکی مرغ شوریده سر

ز خواب شب فتنه شوریده‌تر

چو دوران درآمد شدن تیز بال

شدن چون جنوب آمدن چون شمال

عقابین پولاد در جنگ او

عقابان سیه جامه ز آهنگ او

بسی خون گرو کرده در گردنش

عقابین چنگ عقاب افکنش

جگر سای سیمرغ در تاختن

شکارش همه کرگدن ساختن

غضنباک و خونریز و گستاخ چشم

خدای آفریدش ز بیداد و خشم

طغان شاه مرغان و طغرل به نام

به سلطانی اندر چو طغرل تمام

*****

کنیزی سیه چشم و پاکیزه روی

گل اندام و شکر لب و مشگبوی

بتی چون بهشتی برآراسته

فریبی به صد آرزو خواسته

خرامنده ماهی چو سرو بلند

مسلسل دو گیسو چو مشکین کمند

بر او غبغبی کآب ازو می‌چکید

بر آتش بر آب معلق که دید

رخش بر بنفشه گل انداخته

بنفشه نگهبان گل ساخته

سهی سرو محتاج بالای او

شکر بنده و شهد مولای او

کمر بسته ی زلف او مشک ناب

که زلفش کمر بست بر آفتاب

سخنگوی شهدی شکر باره‌ای

به شهد و شکر بر ستمگاره‌ای

بلورین تن و قاقمی پشت او

به شکل دم قاقم انگشت او

ز سیمین زنخ گویی انگیخته

بر او طوقی از غبغب آویخته

بدان طوق و گوی آن مه مهر جوی

ز مه طوق برده ز خورشید گوی

ز ابرو کمان کرده وز غمزه تیر

به تیر و کمان کرده صد دل اسیر

چو می‌خوردی از لطف اندام وی

ز حلقش پدید آمدی رنگ می

هزار آفرین بر چنان دایه‌ای

که پرورد از انسان گرانمایه‌ای

نزد بر کس از تنگ چشمی نظر

ز چشمش دهانش بسی تنگ تر

تو گفتی که خود نیست او را دهان

همان نام او نیست اندر جهان

رساننده ی تحفه ی ارجمند

به تعریف آن تحفه شد سربلند

که این مرغ و این بارگی وین کنیز

عزیزند و بر شاه بادا عزیز

نه کس بر چنین خنگ ختلی نشست

نه مرغی چنین آید آسان به دست

به گفتن چه حاجت که هنگام کار

هنرهای خود را کنند آشکار

کنیزی بدین چهره هم خوار نیست

که در خوب‌رویی کسش یار نیست

سه خصلت در او مادر آورد هست

که آن را چهارم نیاید به دست

یکی خوبرویی و زیبندگی

که هست آیتی در فریبندگی

دویم زورمندی که وقت نبرد

نپیچد عنان را ز مردان مرد

سه دیگر خوش آوازی و بانگ رود

که از زهره خوشتر سراید سرود

چو آواز خود بر کشد زیر و زار

بخسبد بر آواز او مرغ و مار

جهانجوی را زان دل آرام چست

خوش آوازی و خوبی آمد درست

حدیث دلیری و مردانگی

نپذرفت و بود آن ز فرزانگی

سمن نازک و خار محکم بود

که مردانگی در زنان کم بود

زن ار سیمتن نی که رویین تن است

ز مردی چه لافد که زن هم زن است

اگر ماهی از سنگ خارا بود

شکار نهنگان دریا بود

ز کاغذ نشاید سپر ساختن

پس آنگه به آب اندر انداختن

گران داشت آن نکته را شهریار

زنان را به مردی ندید استوار

بپذرفتنش حلقه در گوش کرد

چو پذرفت نامش فراموش کرد

چو آن پیشکشها پذیرفت شاه

شد از خوان خاقان سوی خوابگاه

سحرگه که طاووس مشرق خرام

برون زد سر از طاق فیروزه فام

دگر باره شه باده بر کف نهاد

به رامش در بارگه برگشاد

به سر برد روزی دو در رود و می

دگر باره شد مرکبش تیز پی

سوی بازگشتن بسیچید کار

به گردنگی گشت چون روزگار

پری چهره ترکی که خاقان چین

به شه داد تا داردش نازنین

از آنجا که شه را نیامد پسند

چو سایه پس پرده شد شهر بند

برافروخت آن ماه چون آفتاب

فرو ریخت بر گل ز نرگس گلاب

به زندان سرای کنیزان شاه

همی بود چون سایه در زیر چاه

یکی روز کاین چرخ چوگان پرست

ز شب بازی آورد گویی به دست

سکندر که از خسروان گوی برد

عنان را به چوگانی خود سپرد

در آمد به طیاره ی کوهکن

فرس پیل بالا و شه پیلتن

علم برکشیدند گردنکشان

پدید آمد از روز محشر نشان

ز لشگر که عرضش به فرسنگ بود

بیابان به نخجیر بر تنگ بود

ز صحرای چین تا به دریای جند

زمین در زمین بود زیر پرند

سیه چون درآمد به عرض شمار

گزیده در او بود پانصد هزار

پس و پیش ترکان طاووس رنگ

چپ و راست شیران پولاد چنگ

به قلب اندرون شاه دریا شکوه

سپه گرد بر گرد دریا چو کوه

به جز پیل زوران آهن کلاه

چهل پیل جنگی پس و پشت شاه

هزار و چهل سنجق پهلوی

روان در پی رایت خسروی

کمرهای زرین غلامان خاص

چو بر شوشه ی نقره ی زر خلاص

وشاقان جوشنده چون آب سیل

ز هر سو جنیبت کشان خیل خیل

ندیمان شایسته بر گرد شاه

که آسان از ایشان شود رنج راه

خرامان شده خسرو خسروان

طرفدار چین در رکابش روان

شهنشه چو بنوشت لختی زمین

اشارت چنین شد به خاقان چین

که گردد سوی خانه ی خویش باز

به اقلیم ترکان کند ترکتاز

جهانجوی را ترک بدرود کرد

به آب مژه روی را رود کرد

عنان تافته شاه گیتی نورد

ز صحرا به جیجون رسانید گرد

چو آمد به نزدیک آن ژرف رود

بفرمود تا لشگر آید فرود

بر آن فرضه جایی دل‌افروز دید

نشستن بر آن جای فیروز دید

طناب سراپرده ی خسروی

کشیدند و شد میخ مرکز قوی

ز بس نوبتیهای گوهر نگار

چو باغ ارم گشت جیحون کنار

چو شه کشور ماورالنهر دید

جهانی نگویم که یک شهر دید

از آن مال کز چین به چنگ آمدش

بسی داد کانجا درنگ آمدش

بناهای ویرانه آباد کرد

بسی شهر نو نیز بنیاد کرد

سمرقند را کآدمی شاد ازوست

شنیده چنین شد که بنیاد ازوست

خبر گرم شد در خراسان و روم

که شاهنشه آمد ز بیگانه بوم

به هر شهری از شادی فتح شاه

بشارت زنان برگرفتند راه

به شکرانه رایت برافراختند

به هر خانه‌ای خرمی ساختند

فرستاد هر کس بسی مال و گنج

به درگاه شاه از پی پای رنج