بیا ساقی آن شب‌چراغ مغان

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – شرف نامه – شماره 33

به پادشاهی نشستن اسکندر

ساقی نامه

بیا ساقی آن شب‌چراغ مغان

بیاور ز من برمیاور فغان

چراغی کزو چشمها روشن است

چراغ دلم را ازو روغن ست

اندرز

بگو ای سخن کیمیای تو چیست

عیار تو را کیمیا ساز کیست

که چندین نگار از تو برساختند

هنوز از تو حرفی نپرداختند

اگر خانه خیزی قرارت کجاست

ور از در درآیی دیارت کجاست

ز ما سر برآری و با ما نه ای

نمایی به ما نقش و پیدا نه ای

عمل خانه دل به فرمان توست

زبان خود علمدار دیوان توست

ندانم چه مرغی بدین نیکوی

ز ما یادگاری که ماند توی

سخن بین چه عالیست بالای او

کسادی مبیناد کالای او

متاع گرانمایه کاسد مباد

وگر باد بر کام حاسد مباد

بیارای سخنگوی چابک سرای

بساط سخن را یکایک به جای

سخن ران از آن نامور خفتگان

فسونی فرو دم به آشفتگان

داستان

گزارنده ی سرگذشت نخست

به اندیشه ی نغز و رای درست

چنین داد مژده که چون شهریار

به ملک سپاهان برآراست کار

ز پیروزی چرخ پیروزه رنگ

نبودش بسی در صفاهان درنگ

به اصطخر شد تاج بر سر نهاد

به جای کیومرث و کیقباد

شد آراسته ملک ایران بدو

قوی گشت پشت دلیران بدو

بزرگان بدو تهنیت ساختند

بدان سر بزرگی سر افراختند

نثاری که باشد سزاوار تخت

فشاندند بر شاه پیروز بخت

ز سرچشمه نیل تا رود گنگ

ز شوراب چین تا به تلخ آب زنگ

رسولان رسیدند با ساو و باج

همایون کنان شاه را تخت و تاج

چو شه پای بر تخت زرین نهاد

ز گنج سخن حصن رویین گشاد

که باد آفریننده‌ای را سپاس

که کرد آفرین گوی را حق شناس

سر چون منی را ز بالین خاک

به انجم رسانید چون نور پاک

به ایرانم آورد از اقصای روم

به فرمان من سنگ را کرد موم

به جایی رسانید کار مرا

که محمل کشد چرخ بار مرا

پذیرفتم از داور آسمان

که ناسایم از داوری یک زمان

ستمدیده را دادبخشی کنم

شب تیرگان را درخشی کنم

خرد بر وفا رهنمای من است

صلاح جهان در وفای من است

ره راستی گیرم امروز پیش

که آگاهم از روز فردای خویش

بپرهیزم از روز عذر آوری

به پرهیزگاری کنم داوری

ز پیشانی پیل تا پای مور

نیاید ز من بر کسی دست زور

ندارم طمع بر زر و سیم کس

وگر چند یابم بر آن دسترس

ز خلق ار چه آزار بینم بسی

نخواهم که آزارد از من کسی

ده و دوده را برگرفتم خراج

نه ساو از ولایت ستانم نه باج

اگر گنجی آرم ز دنیا به دست

مهیا کنم قسمت هر که هست

دهم هر کسی را ز دولت کلید

کنم پایه ی کار هر کس پدید

هنرمند را سر برآرم بلند

کشم پای دیوانه را زیر بند

بپیچم سر از رایگان خوارگان

مگر بی زبانان و بیچارگان

چو دارد تنومند کار آگهی

نخواهم که باشد ز کاری تهی

چو بینم کسی را که او رنج برد

که با خرج او دخل او هست خرد

در آن خرجش امیدواری دهم

ز گنحینه خویش یاری دهم

به دین و به دانش کنم کارها

دهم داد را روز بازارها

ندارم ز کس ترس در هیچ کار

مگر زان کسی کاو بود ترسکار

در آس افکنم هر که را سود نیست

ببخشایم آن را که بخشودنیست

جهان از سخا دارم آراسته

سخن را مدد بخشم از خواسته

ستم را ز خود دور دارم بهش

ستمکش نوازم ستمگاره کش

به جای یکی بد یکی بد کنم

به پاداش نیکی یکی صد کنم

عقوبت کنم خلق را بر گناه

نوازش کنم چون شود عذرخواه

چو گردن کشد خصم گردن زنم

چو در دشمنی تن زند تن زنم

بنا کردن نیکی از من بود

بدی را بدایت ز دشمن بود

من آن خاک بیزم به غربال رای

که بستانم و باز ریزم به جای

چو دولاب کو شربت تر دهد

ازین سر ستاند بدان سر دهد

به هرچ از سر تیغم آید فراز

سر تازیانه‌ام کند ترکتاز

سر تیغم آرد جهان را به چنگ

سر تازیانه دهد بیدرنگ

از آن آمدم بر سر این سریر

که افتادگان را شوم دستگیر

یکی پیکرم ز ابر و از آفتاب

به یک دست آتش به یک دست آب

به سنگی رسم سخت بگدازمش

به کشتی رسم تشنه بنوازمش

به خود نامدم سوی ایران ز روم

خدایم فرستاد از آن مرز و بوم

بدان تا حق از باطل آرم پدید

ز من بند هر قفل یابد کلید

سر حق شناسان برآرم ز خاک

به باطل پرستان درآرم هلاک

ز دنیا برم رنگ ناداشتی

دهم باد را با چراغ آشتی

فرشته کنم دیو هر خانه را

برآرایم از گنج ویرانه را

کجا عدل من سر برآرد چو سرو

ز بیداد شاهین نترسید تذرو

شبانی کند گرگ بر گوسفند

همان شیر بر گور نارد گزند

بدان را ز نیکی کنم ناصبور

ز نیکان بدی را کنم نیز دور

کسی را من سر برافراختم

به پای کسش در نینداختم

وگر همسری را دریدم جگر

ندادم به درندگان دگر

نکشتم نهانی کسی را به زهر

مگر کاشکارا به شمشیر قهر

نه در کس جهانسوزی آموختم

نه بی حجتی خرمنی سوختم

نخواهم که آرم به کس بر شکست

وگر بشکنم مومیاییم هست

گر از من به چشمی رسد چشم درد

توانم درو توتیا نیز کرد

خدایم در این کار یاری دهاد

ز چشم بدان رستگاری دهاد

چو این داستان گفت شه یک به یک

نیوشنده را دست شد بر فلک

در آن انجمن بود بسیار کس

به شاه آزمایی گشاده نفس

از آن بوالفضولان بسیار گوی

وزان بوالحکیمان دیوانه خوی

پژوهنده‌ای بود حجت نمای

در آن انجمن گشت شاه آزمای

که شاها مرا یک درم درخور است

اگر بخشی از کشوری بهتر است

جهاندار گفت از خداوند گاه

به اندازه ی قدر او گنج خواه

پژوهنده گفتا چو از یک درم

خجالت برد شه که چیزیست کم

به ار ملک عالم ببخشد به من

به انجم رساند سرم ز انجمن

دگر باره شه گفت کای بدسگال

به اندازه ی خود نکردی سؤال

دو حاجت نمودی نه بر جای خویش

یکی کم ز من دیگری از تو بیش

به اندازه باید سخن گسترید

گزافه سخن را نباید شنید

سخن کان به ابرو درآرد گره

اگر آفرینست ناگفته به

دگر پرسشی کرد مرد دلیر

که بالا چرایی تو و خلق زیر

چو گویی که یک رویه هستیم بار

چرا زیر و بالا درآری به کار

ملک گفت سرور منم زین گروه

چو سر زیر باشد نباشد شکوه

سر رستنی زیر زیبا بود

سر آدمی به که بالا بود

به ار شاه را جای باشد بلند

که تا دیده‌ها زو شود بهره‌مند

دگر زیرکی گفت کای شهریار

خردمند را با رعونت چکار

تو را زیور ایزدی در دل است

به زیور چه پوشی تنی کز گل است

ملک گفت کآرایش خسروی

دهد چشم بینندگان را نوی

من ار شخص خود را چو گلشن کنم

شما را به خود چشم روشن کنم

نبینی که چون بشکفد نوبهار

بدو چشم روشن شود روزگار

از آن نکته‌ها مردم تیزهوش

پر از لعل و پیروزه کردند گوش

دعا تازه کردند بر جان او

به جان باز بستند پیمان او

از آن بردباری کز او یافتند

به فرمان او پاک بشتافتند

به آیین جمشید هر روز شاه

شدی بر سر گاه هر صبحگاه

نوازش همی کرد با بندگان

نگه داشت آیین فرخندگان

فرستاد نامه به هر کشوری

به هر مرزبانی و هر مهتری

گراییدشان دل به افسون خویش

امان دادشان از شبیخون خویش

جهان را به فرمان خود رام کرد

در آن رام کردن کم آرام کرد