بیا ساقی آن راح ریحان سرشت

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – شرف نامه – شماره 16

دانش آموختن اسکندر از نقوماجس حکیم پدر ارسطو

ساقی نامه

بیا ساقی آن راح ریحان سرشت

به من ده که بر یادم آمد بهشت

مگر آن می آباد کشتی شوم

وگر غرقه گردم بهشتی شوم

اندرز

خوشا روزگارا که دارد کسی

که بازار حرصش نباشد بسی

به قدر بسندش یساری بود

کند کاری ار مرد کاری بود

جهان می‌گذارد به خوشخوارگی

به اندازه دارد تک بارگی

نه بذلی که طوفان برآرد ز مال

نه صرفی که سختی درآرد به حال

همه سختی از بستگی لازم است

چو در بشکنی خانه پر هیزم است

چنان زی کزآن زیستن سالیان

تو را سود و کس را نباشد زیان

داستان

گزارنده درج دهقان نورد

گزارندگان را چنین یاد کرد

که چون شاه یونان ملک فیلقوس

برآراست ملک جهان چون عروس

به فرزانه فرزند شد سر بلند

که فرخ بود گوهر ارجمند

چو فرزند خود را خردمند یافت

شد ایمن که شایسته فرزند یافت

ندارد پدر هیچ بایسته‌تر

ز فرزند شایسته شایسته‌تر

نشاندش به دانش در آموختن

که گوهر شود سنگ از افروختن

نقوماجس آنکو خردمند بود

ارسطوی داناش فرزند بود

به آموزگاری برو رنج برد

بیاموختش آنچه نتوان شمرد

ادب های شاهی هنرهای نغز

که نیروی دل باشد و نور مغز

ز هر دانشی کو بود در قیاس

وزو گردد اندیشه معنی شناس

برآراست آن گوهر پاک را

چو انجم که آراید افلاک را

خبر دادش از هر چه در پرده بود

کسی کم چنان طفل پرورده بود

همه ساله شهزاده ی تیزهوش

به جز علم را ره ندادی به گوش

به باریک بینی چو بشتافتی

سخن‌های باریک دریافتی

ارسطو که هم‌درس شهزاده بود

به خدمتگری دل بدو داده بود

هر آنچ از پدر مایه اندوختی

گزارش کنان در وی آموختی

چو استاد دانا به فرهنگ و رای

ملک زاده را دید بر گنج پای

به تعلیم او بیشتر برد رنج

که خوش‌دل کند مرد را پاس گنج

چو منشور اقبال او خواند پیش

درو بست عنوان فرزند خویش

به روزی که طالع پذیرنده بود

نگین سخن مهر گیرنده بود

به شهزاده بسپرد فرزند را

به پیمان در افزود سوگند را

که چون سر برآری به چرخ بلند

ز مکتب به میدان جهانی سمند

سر دشمنان بر زمین آوری

جهان زیر مهر نگین آوری

همایون کنی تخت را زیر تاج

فرستندت از هفت کشور خراج

بر آفاق کشور خدایی کنی

جهان در جهان پادشایی کنی

به یاد آری این درس و تعلیم را

پرستش نسازی زر و سیم را

نظر بر نداری ز فرزند من

به جای آوری حق پیوند من

به دستوری او شوی شغل سنج

که دستور دانا به از تیغ و گنج

تو را دولت او را هنر یاور است

هنرمند با دولتی درخور است

هنر هر کجا یافت قدری تمام

به دولت خدایی برآورد نام

همان دولتی کارجمندی گرفت

ز رای بلندان بلندی گرفت

چو خواهی که بر مه رسانی سریر

ازین نردبان باشدت ناگزیر

ملک زاده با او به هم داد دست

به پذرفتگاری بر آن عهد بست

که شاهی چو بر من کند شغل راست

وزیر او بود بر من ایزد گواست

نتابم سر از رأی و پیمان او

نبندم کمر جز به فرمان او

سرانجام کاقبال یاری نمود

برآن عهد شاه استواری نمود

چو استاد دانست کان طفل خرد

بخواهد ز گردنکشان گوی برد

از آن هندسی حرف شکلی کشید

که مغلوب و غالب درو شد پدید

بدو داد کین حرف را وقت کار

به نام خود و خصم خود برشمار

اگر غالب از دایره نام توست

شمار ظفر در سرانجام توست

وگر ز آنکه ناغالبی در قیاس

ز غالب‌تر از خویشتن در هراس

شه آن حرف بستد ز دانای پیر

شد آن داوری پیش او دلپذیر

چو هر وقت کان حرف بنگاشتی

ز پیروزی خود خبر داشتی

بر اینگونه می‌زیست با رای و هوش

ز هر دانش آورده دیگی به جوش

هم او همتی زیرک اندیش داشت

هم اندیشه ی زیرکان بیش داشت

به فرمان کارآگهان کار کرد

بدین آگهی بخت را یار کرد

هنرپیشه فرزند استاد او

که همدرس او بود و همزاد او

عجب مهربان بود بر مرزبان

دل مرزبان هم بدو مهربان

نکردی یکی مرغ بر بابزن

کارسطو نبودی بر آن رای زن

نجستی ز تدبیر او دوریی

به هر کار ازو خواست دستوریی

چو پرگار چرخ از بر کوه و دشت

برین دایره مدتی چند گشت

ملک فیلقوس از جهان رخت برد

جهان را به شاهنشه نو سپرد

جهان چیست بگذر ز نیرنگ او

رهایی به چنگ آور از چنگ او

درختی است شش پهلو و چاربیخ

تنی چند را بسته بر چار میخ

یکایک ورقهای ما زین درخت

به زیر اوفتد چون وزد باد سخت

مقیمی نبینی درین باغ کس

تماشا کند هر یکی یک نفس

در او هر دمی نوبری می‌رسد

یکی می‌رود دیگری می‌رسد

جهان کام و ناکام خواهی سپرد

به خود کامگی پی چه خواهی فشرد

درین چارسو هیچ هنگامه نیست

که کیسه بر مرد خودکامه نیست

به دام جهان هستی از وام او

بده وام او رستی از دام او

شبی نعلبندی و پالانگری

حق خویشتن خواستند از خری

خر از پای رنجیده و پشت ریش

بیفکندشان نعل و پالان به پیش

چو از وام‌داری خر آزاد گشت

بر آسود و از خویشتن شاد گشت

تو نیز ای به خاکی شده گردناگ

بده وام و بیرون جه از گرد و خاک