مغنی دل تنگ را چاره نیست

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – اقبال نامه – شماره 39

رسیدن اسکندر به حد شمال و بستن سد یاجوج

مغنی نامه

مغنی دل تنگ را چاره نیست

به جز سازکان هست و بیغاره نیست

دماغ مرا کز غم آمد به جوش

به ابریشم ساز کن حلقه گوش

 

داستان

چو در خانه ی خویش رفت آفتاب

ز گرمی شد اندام شیران کباب

تبشهای باحوری از دستبرد

ز روی هوا چرک تری سترد

گیا دانه بگشاد و بنوشت برگ

بلاله ستان اندر افتاد مرگ

بجوشید در کوه و صحرا بخار

شکر خنده زد میوه بر میوده‌دار

ز هامون سوی کوه شد عندلیب

به غربت همی گفت چیزی غریب

به گوش اندرش از هوای تموز

نوای چکاوک نیامد هنوز

درفشنده خورشید گردون نورد

ز باد خزان نیش عقرب نخورد

شب و روز می‌گشت در چین و زنگ

به دود افکنی طشت آتش به چنگ

چو شیران درید از سردست زور

گهی ساق گاو و گهی سم گور

در ایام باحور و گرمای گرم

که از تاب خورشید شد سنگ نرم

سکندر ز چین رای خرخیز کرد

در خواب را تنگ دهلیز کرد

رها کرد خاقان چین را به جای

دگر باره سوی سفر کرد رای

بسی گنج در پیش خاقان کشید

وز آنجا سپه در بیابان کشید

فرو کوفت بر کوس دولت دوال

ز مشرق درآمد به حد شمال

بیابان و ریگ روان دید و بس

نه پرنده در وی نه جنبنده کس

بسی رفت و کس در بیابان ندید

همان راه را نیز پایان ندید

زمین دید رخشان و از رخنه دور

درو ریگ رخشنده مانند نور

به شه گفت رهبر که این ریگ پاک

همه نقره شد نقره ی تابناک

به اندازه بردار ازین راه گنج

نه چندان که محمل کش آید به رنج

به لشگر مگو ور نه از عشق سیم

گران‌بار گردند و یابند بیم

همه بار شه بود پر زر ناب

بدان نقره نامد دلش را شتاب

ولیک آرزو در منش کار کرد

ازو اشتری چند را بار کرد

بدان راه می‌رفت چون باد تیز

هوا را ندید از زمین گرد خیز

به یک هفته ننشست بر جامه گرد

که از نقره بود آن زمین را نورد

تو گفتی که شد خاک و آبش دونیم

یکی نیمه سیماب و یک نیمه سیم

نه در سیمش آرام شایست کرد

نه سیماب را نیز شایست خورد

ز سودای ره کان نه کم درد بود

سوادی بدان سیم درخورد بود

کجا چشمه‌ای بود مانند نوش

در آن آب سیماب را بود جوش

چو شورش نبودی در آب زلال

ز سیماب کس را نبودی ملال

بخوردندی آن آبها را دلیر

که آب از زبر بود و سیماب زیر

چو شورش در آب آمدی پیش و پس

نخوردندی آن آب را هیچ‌کس

وگر خوردی از راه غفلت کسی

نماندی در او زندگانی بسی

بفرمود شه تا چو رای آورند

در آن آب دانش به جای آورند

چنان برکشند آب را زآبگیر

که ساکن بود آب جنبش پذیر

بدین‌گونه یک ماه رفتند راه

بسی مردم از تشنگی شد تباه

رسیدند از آن مفرش سیم سود

به خاکی کز او بودشان زاد بود

نهادند بر خاک رخسار پاک

که خاکی نیاساید الا به خاک

پدید آمد آرامگاهی ز دور

چنان کز شب تیره تابنده هور

برافراخته طاقی از تیغ کوه

که از دیدنش در دل آمد شکوه

به بالای آن طاق پیروزه رنگ

کشیده کمر کوهی از خاره سنگ

گروهی بر آن کوه دین پروران

مسلمان و فارغ ز پیغمبران

به الهام یزدان ز روی قیاس

در احوال خود گشته یزدان شناس

چو دیدند سیمای اسکندری

پذیرا شدندش به پیغمبری

به تعلیم او خاطر آراستند

وز او دانش و داد درخواستند

سکندر بر ایشان در دین گشاد

به جز دین و دانش بسی چیز داد

چو دیدند شاهی چنان چاره ساز

به چاره گری در گشادند باز

که شفقت برای داور دستگیر

براین زیر دستان فرمان پذیر

پس این گریوه در این سنگلاخ

یکی دشت بینی چو دریا فراخ

گروهی در آن دشت یاجوج نام

چو ما آدمیزاده و دیو فام

چو دیوان آهن دل الماس چنگ

چو گرگان بد گوهر آشفته رنگ

رسیده ز سر تا قدم مویشان

نبینی نشانی تو از رویشان

به چنگال و دندان همه چون دده

به خون ریختن چنگ و دندان زده

بگیرند هنگام تک باد را

به ناخن بسنبند پولاد را

همه در خرام و خورش ناسپاس

نبینی در ایشان کس ایزد شناس

ز هر طعمه‌ای کان بود جستنی

طعامی ندارند جز رستنی

ندارند جز خواب و جز خورد کار

نمیرد یکی تا نزاید هزار

گیاییست آنجا زمین خیزشان

چو بلبل بود دانه ی تیزشان

از آن هر شبان روز بهری خورند

همانجا بخسبند و درنگذرند

چو بر آفتاب افکند ماه جرم

بجوشند بر خود به کردار گرم

خورند آنچه یابند بی ترس و بیم

بدین گونه تا ماه گردد دو نیم

چو گیرد گمی ماه ناکاسته

شره گردد از جمله برخاسته

فتد سال تا سال از ابر سیاه

ستمکاره تنینی آن جایگاه

به اندازه آنک در دشت و کوه

از او سیر کردند چندان گروه

به امید آن کوه دریا ستیز

که اندازدش ابر سیلاب ریز

چو آواز تندر خروش آورند

زمین را ز دوزخ به جوش آورند

ز سرمستی خون آن اژدها

کنند آب و دانه یکی مه رها

دگر خوردشان نیست جز بیخ و برگ

نباشند بیمار تا روز مرگ

چو میرد از ایشان یکی آن گروه

خورندش همانسان در آن دشت و کوه

نه مردار ماند در آن خاک شور

نه کس مرده‌ای نیز بیند نه گور

جز این یک هنر نیست کان آب و خاک

ز مردار دورست و از مرده پاک

به هر مدت آرند بر ما شتاب

کنند آشیانهای ما را خراب

ز ما گوسپندان به غارت برند

خورشهای ما هر چه باشد خورند

ز گرگ آن چنان کم گریزد گله

کزان گرگساران سگ مشغله

چو در ما به کشتن ستیز آورند

بکوشند و بر ما گریز آورند

گریزیم از ایشان بر این کوه سخت

به کردار پرندگان بر درخت

ندارند پایی چنان آن گروه

که ما را درآرند از آن تیغ کوه

به دفع چنان سخت پتیاره‌ای

ثوابت بود گر کنی چاره‌ای

چو بشنید شه حکم یاجوج را

که پیل افکند هر یکی عوج را

بدان گونه سدی ز پولاد بست

که تا رستخیزش نباشد شکست

چو طالع نمود آن بلند اختری

که شد ساخته سد اسکندری

از آن مرحله سوی شهری شتافت

که بسیار کس جست و آن را نیافت

دگر باره در کار عالم روی

روان شد سراپرده ی خسروی

بر آن کار چون مدتی برگذشت

بتازید یک ماه بر کوه و دشت

پدید آمد آراسته منزلی

که از دیدنش تازه شد هر دلی

جهاندار با ره بسیچان خویش

ره آورد چشم از ره آورد پیش

دگرگونه دید آن زمین را سرشت

هم آب روان دید هم کار و کشت

همه راه پر باغ و دیوار نی

گله در گله کس نگهدارنی

ز لشگر یکی دست برزد فراخ

کزان میوه‌ای برگشاید ز شاخ

نچیده یکی میوه ای ‌تر هنوز

ز خشکی تنش چون کمان گشت کوز

سواری دگر گوسپندی گرفت

تبش کرد و زان کار بندی گرفت

سکندر چو زین عبرت آگاه گشت

ز خشک و ترش دست کوتاه گشت

بفرمود تا هر که بود از سپاه

ز باغ کسان دست دارد نگاه

چو لختی گراینده شد در شتاب

گذر کرد از آن سبزه و جوی آب

پدیدار شد شهری آراسته

چو فردوسی از نعمت و خواسته

چو آمد به دروازه شهر تنگ

ندیدش دری زآهن و چوب و سنگ

در آن شهر شد با تنی چند پیر

همه غایت اندیش و عبرت پذیر

دکانها بسی یافت آراسته

در او قفل از جمله برخاسته

مقیمان آن شهر مردم نواز

به پیش آمدندش به صد عذر باز

فرود آوریدندش از ره به کاخ

به کاخی چو مینوی مینا فراخ

بسی خوان نعمت برآراستند

نهادند و خود پیش برخاستند

پرستش نمودند با صد نیاز

زهی میزبانان مهمان نواز

چو پذرفت شه نزلشان را به مهر

بدان خوب چهران برافروخت چهر

بپرسیدشان کاینچنین بی هراس

چرایید و خود را ندارید پاس

بدین ایمنی چون زیئید از گزند

که بر در ندارد کسی قفل و بند

همان باغبان نیست در باغ کس

رمه نیز چوپان ندارد ز پس

شبانی نه و صد هزاران گله

گله کرده بر کوه و صحرا یله

چگونست و این ناحفاظی ز چیست

حفاظ شما را تولا به کیست

بزرگان آن داد پرور دیار

دعا تازه کردند بر شهریار

که آن کس که بر فرقت افسر نهاد

بقای تو بر قدر افسر دهاد

خدا باد در کارها یاورت

هنر سکه نام نام آورت

چو پرسیدی از حال ما نیک و بد

بگوییم شه را همه حال خود

چنان دان حقیقت که ما این گروه

که هستیم ساکن درین دشت و کوه

گروهی ضعیفان دین پروریم

سرمویی از راستی نگذریم

نداریم بر پرده ی کج بسیچ

به جز راست بازی ندانیم هیچ

در کجروی بر جهان بسته‌ایم

ز دنیا بدین راستی رسته‌ایم

دروغی نگوییم در هیچ باب

به شب باژگونه نبینیم خواب

نپرسیم چیزی کزو سود نیست

که یزدان از آن کار خشنود نیست

پذیریم هرچ آن خدایی بود

خصومت خدای آزمایی بود

نکوشیم با کرده ی کردگار

پرستنده را با خصومت چکار

چو عاجز بود یار یاری کنیم

چو سختی رسد بردباری کنیم

گر از ما کسی را زیانی رسد

وزان رخنه ما را نشانی رسد

برآریمش از کیسه ی خویش کام

به سرمایه ی خود کنیمش تمام

ندارد ز ما کس ز کس مال بیش

همه راست قسمیم در مال خویش

شماریم خود را همه همسران

نخندیم بر گریه ی دیگران

ز دزدان نداریم هرگز هراس

نه در شهر شحنه نه در کوی پاس

ز دیگر کسان ما ندزدیم چیز

ز ما دیگران هم ندزدند نیز

نداریم در خانه ها قفل و بند

نگهبان نه با گاو و با گوسفند

خدا کرد خردان ما را بزرگ

ستوران ما فارغ از شیر و گرگ

اگر گرگ بر میش ما دم زند

هلاکش در آن حال بر هم زند

گر از کشت ما کس برد خوشه‌ای

رسد بر دلش تیری از گوشه‌ای

بکاریم دانه گه کشت و کار

سپاریم کشته به پروردگار

نگردیم بر گرد گاورس و جو

مگر بعد شش مه که باشد درو

به ما زآنچه بر جای خود می‌رسد

یکی دانه را هفتصد می‌رسد

چنین گر یکی کار و گر صد کنیم

توکل بر ایزد نه بر خود کنیم

نگهدار ما هست یزدان و بس

به یزدان پناهیم و دیگر به کس

سخن چینی از کس نیاموختیم

ز عیب کسان دیده بردوختیم

گر از ما کسی را رسد داوری

کنیمش سوی مصلحت یاوری

نباشیم کس را به بد رهنمون

نجوییم فتنه نریزیم خون

به غم‌خواری یکدگر غم خوریم

به شادی همان یار یکدیگریم

فریب زر و سیم را در شمار

نیاریم و ناید کسی را به کار

نداریم خوردی یک از یک دریغ

نخواهیم جو سنگی از کس به تیغ

دد و دام را نیست از ما گریز

نه ما را بر آزار ایشان ستیز

به وقت نیاز آهو و غرم و گور

ز درها درآیند ما را به زور

از آن جمله چون در شکار آوریم

به مقدار حاجت به کار آوریم

دگرها که باشیم از آن بی‌نیاز

نداریمشان از در و دشت باز

نه بسیار خواریم چون گاو و خر

نه لب نیز بربسته ازخشک و تر

خوریم آن‌قدر مایه از گرم و سرد

که چندان دیگر توانیم خورد

ز ما در جوانی نمیرد کسی

مگر پیر کو عمر دارد بسی

چو میرد کسی دل نداریم تنگ

که درمان آن درد ناید به چنگ

پس کس نگوییم چیزی نهفت

که در پیش رویش نیاریم گفت

تجسس نسازیم کاین کس چه کرد

فغان برنیاریم کان را که خورد

به هر سان که ما را رسد خوب و زشت

سر خود نتابیم از آن سرنوشت

به هرچ آفریننده کردست راست

نگوییم کاین چون و آن از کجاست

کسی گیرد از خلق با ما قرار

که باشد چو ما پاک و پرهیزگار

چو از سیرت ما دگرگون شود

ز پرگار ما زود بیرون شود

سکندر چو دید آن چنان رسم و راه

فرو ماند سرگشته بر جایگاه

کز آن خوبتر قصه نشنیده بود

نه در نامه ی خسروان دیده بود

به دل گفت ازین رازهای شگفت

اگر زیرکی پند باید گرفت

نخواهم دگر در جهان تاختن

به هر صیدگه دامی انداختن

مرا بس شد از هر چه اندوختم

حسابی کزین مردم آموختم

همانا که پیش جهان آزمای

جهان هست ازین نیک مردان به جای

بدیشان گرفتست عالم شکوه

که اوتاد عالم شدند این گروه

اگر سیرت اینست ما برچه‌ایم

وگر مردم اینند پس ما که‌ایم

فرستادن ما به دریا و دشت

بدان بود تا باید اینجا گذشت

مگر سیر گردم ز خوی ددان

درآموزم آیین این بخردان

گر این قوم را پیش ازین دیدمی

به گرد جهان برنگردیدمی

به کنجی در از کوه بنشستمی

به ایزد پرستی میان بستمی

ازین رسم نگذشتی آیین من

جز این دین نبودی دگر دین من

چو دید آن چنان دین و دین پروری

نکرد از بنه یاد پیغمبری

چو در حق خود دیدشان حق شناس

درود و درم دادشان بی‌قیاس

از آن مملکت شادمان بازگشت

روان کرد لشگر چو دریا به دشت

ز رنگین علمهای دیبای روم

وشی پوش گشته همه مرز و بوم

به هر کوه و بیشه ز شاخ و ز شخ

پراکنده لشگر چومور و ملخ

به هر جا که او تاختی بارگی

رهاندی بسی کس ز بیچارگی