چنین بود در نامه ی رهنمای

نظامی گنجوی – اسکندر نامه – اقبال نامه – شماره 33

خردنامه ارسطو

چنین بود در نامه ی رهنمای

از آن پس که بود آفرین خدای

که شاها به دانش دل آباددار

ز بی دانشان دور شو یاد دار

دری را که بندش بود ناپدید

ز دانا توان بازجستن کلید

به هر دولتی کآوری در شمار

سجودی بکن پیش پروردگار

به پیروزی خود قوی دل مباش

ز ترس خدا هیچ غافل مباش

خدا ترس را سازگار است بخت

بود ناخدا ترس را کار سخت

به هر جا که باشی تنومند و شاد

سپندی به آتش فکن بامداد

مباش ایمن از دیدن چشم بد

نه از چشم بد بلکه از چشم خود

چنین زد مثل مرد گوهر شناس

که گر خوبی از خویشتن در هراس

ز باد آن درختی نیابد گزند

که از خاک سر برنیارد بلند

دو شاخه گشایان نخجیرگاه

به فحلان نخجیر یابند راه

سبق برد خود را تک آهسته‌دار

حسد را به خود راه بربسته دار

حسد مرد را دل به درد آورد

میان دو آزاده گرد آورد

به کینه مبر هیچکس را ز جای

چو از جای بردی درآرش ز پای

گرت با کسی هست کین کهن

نژادش مکن یکسر از بیخ و بن

مخواه از کسی کین آبای او

نظر بیش کن در محابای او

ز خورشید تا سایه مویی بود

که این روشن آن تیره رویی بود

ز خرما به دستی بود تا بخار

که این گل‌شکر باشد آن ناگوار

صدف گرچه همسایه شد با نهنگ

در تاج دارد نه شمشیر جنگ

برادر به جرم برادر مگیر

که بس فرق باشد ز خون تا به شیر

مزن در کس از بهر کس نیش را

به پای خود آویز هر میش را

چو آمرزش ایزدی بایدت

نباید که رسم بدی آیدت

بدان را بد آید ز چرخ کبود

به نیکان همه نیکی آید فرود

مکن جز به نیکی گرایندگی

که در نیکنامی است پایندگی

منه بر دل نیکنامان غبار

که بدنامی آرد سرانجام کار

مکن کار بد گوهران را بلند

که پروردن گرگت آرد گزند

میامیز در هیچ بد گوهری

مده کیمیایی به خاکستری

چو بد گوهری سر برآرد ز مرد

کند گوهر سرخ را روی زرد

زدن با خداوند فرهنگ رای

به فرهنگ باشد تو را رهنمای

چو سود درم بیش خواهی نه کم

مزن رای با مردم بی درم

کشش جستن از مردم سست کوش

جواهر خری باشد از جو فروش

همه جنسی از گاو و گور و پلنگ

به جنسیت آرند شادی به چنگ

چو در پرده ناجنس باشد همال

ز تهمت بسی نقش بندد خیال

دو آیینه را چون به هم برنهی

شود هر دو از عاریتها تهی

مشو با زبون افکنان گاو دل

که مانی در اندوه چون خر به گل

جوانمردی شیر با آدمی

ز مردم رمی دان نه از مردمی

بر آنکس که با سخت رویی بود

درشتی به از نرم خویی بود

ستیزنده را چون بود سخت کار

به نرمی طلب کن به سختی بدار

سر خصم چون گردد از فتنه پر

به چربی بیاور به تیزی ببر

چو افتی میان دو بدخواه خام

پراکنده‌شان کن لگام از لگام

درافکن به‌هم‌گرگ را با پلنگ

تو بر آرد را از میان دو سنگ

کسی را که باشد ز دهقان و شاه

به اندازه ی پایه نه پایگاه

به سوی توانا توانا فرست

به دانا هم از جنس دانا فرست

فرستاده را چون بود چاره ساز

به اندرز کردن نباشد نیاز

به جایی که آهن درآید به زنگ

به زر داد آهن برآور ز سنگ

خزینه ز بهر زر آکندنست

زر از بهر دشمن پراکندنست

به چربی توان پای روباه بست

به حلوا دهد طفل چیزی ز دست

چو مطرب به سور کسان شادباش

ز بند خود ار سروی آزاد باش

میارای خود را چو ریحان باغ

به دست کسان خوبتر شد چراغ

خزینه که با توست بر توست بار

چو دادی به دادن شوی رستگار

زر آن آتشی نیست کآکندنیست

شراریست کز خود پراکندنیست

مگو کز زر و صاحب زر که به

گره بدتر از بند و بند از گره

چنین گفت با آتش آتش پرست

که از ما که بهتر به جایی که هست

بگفت آتش ار خواهی آموختن

تو را کشت باید مرا سوختن

فراخ آستین شو کزین سبز شاخ

فتد میوه در آستین فراخ

ز سیری مباش آنچنان شادکام

که از هیضه زهری درافتد به جام

به گنجینه ی مفلسی راه برد

بیفتاد و از شادمانی بمرد

همان تشنه ی گرم را آب سرد

پیاپی نشاید به یکباره خورد

به هر منزلی کاوری تاختن

نشاید درو خوابگه ساختن

مخور آب ناآزموده نخست

به دیگر دهانی کن آن بازجست

نه آن میوه‌ای کو غریب آیدت

کزو ناتوانی نصیب آیدت

به وقت خورش هر که باشد طبیب

بپرهیزد از خوردهای غریب

بر آن ره که نارفته باشد کسی

مرو گر چه همراه داری بسی

رهی کو بود دور از اندیشه پاک

به از راه نزدیک اندیشناک

گرانباری مال چندان مجوی

که افتد به لشگرگهت گفتگوی

ز هر غارت و مال کاری به دست

به درویش ده هر یک از هر چه هست

نهانی به خواهندگان چیز ده

که خشنودی ایزد از چیز به

دهش کز نظرها نهانی بود

حصار بد آسمانی بود

سپه را به اندازه ده پایگاه

مده بیشتر مالی از خرج راه

شکم بنده را چون شکم گشت سیر

کند بد دلی گر چه باشد دلیر

نه سیری چنان ده که گردند مست

نه بگذارشان از خورش تنگدست

چنان زی که هنگام سختی و ناز

بود لشگر از جز تویی بی نیاز

به روزی دو نوبت برآرای خوان

سران سپه را یکایک بخوان

مخور باده در هیچ بیگانه بوم

تن آسان مشو تا نباشی به روم

به روشنترین کس ودیعت سپار

که از آب روشن نیاید غبار

چو روشن‌ترست آفتاب از گروه

امانت بدو داد دریا و کوه

اگر مقبلی مقبلان را شناس

که اقبال را دارد اقبال پاس

مده مدبران را سوی خویش راه

که انگور از انگور گردد سیاه

وفا خصلت مادر آورد توست

مگر از سرشتی که بود از نخست

چو مردم بگرداند آیین و حال

بگردد بر او سکه ی ملک و مال

ز خوی قدیمی نشاید گذشت

که نتوان به خوی دگر بازگشت

منه خوی اصلی چو فرزانگان

مشو پیرو خوی بیگانگان

پیاده که او راست آیین شود

نگونسار گردد چو فرزین شود

اگر صاحب اقبال بینی کسی

نبینم که با او بکوشی بسی

به هر گردشی با سپهر بلند

ستیزه مبر تا نیابی گزند

بنه دل به هرچ آورد روزگار

مگردان سر از پند آموزگار

اگر نازی از دولت آید پدید

سر از ناز دولت نباید کشید

به نازی که دولت نماید مرنج

که در ناز دولت بود کان گنج

چو هنگام ناز تو آید فراز

کشد دولت آن روز نیز از تو ناز

صدف زان همه تن شدست استخوان

که مغزی چو در دارد اندرمیان

ازآن سخت شد کان گوهر چو سنگ

که ناید گهر جز به سختی به چنگ

به سختی در اختر مشو بدگمان

که فرخ‌تر آید زمان تا زمان

ز پیروزه گون گنبد انده مدار

که پیروز باشد سرانجام کار

مشو ناامید ار شود کار سخت

دل خود قوی کن به نیروی بخت

برانداز سنگی به بالا دلیر

دگرگون بود کار کآید به زیر

رها کن ستم را به یکبارگی

که کم عمری آرد ستمکارگی

شه از داد خود گر پشیمان شود

ولایت ز بیداد ویران شود

تو را ایزد از بهر عدل آفرید

ستم ناید از شاه عادل پدید

نکو رای چون رای را بد کند

چنان دان که بد در حق خود کند

چو گردد جهان گاهگاه از نورد

به گرمای گرم و به سرمای سرد

در آن گرم و سردی سلامت مجوی

که گرداند از عادت خویش روی

چنان به که هر فصلی از فصل سال

به خاصیت خود نماید خصال

ربیع از ربیعی نماید سرشت

تموز از تموز آورد سرنبشت

چو هرچ او بگردد ز ترتیب کار

بگردد بر او گردش روزگار

به جای تو گر بد کند ناکسی

تو نیز ار کنی نیکوی با کسی

هم آن را هم این را فراموش کن

زبان از بد و نیک خاموش کن

مژه در نخفتن چو الماس دار

به بیداری آفاق را پاس دار

چنین زد مثل کاردان بزرگ

که پاس شبانست پابند گرگ

چو یابی توانائیی در سرشت

مزن خنده کانجا بود خنده زشت

وگر ناتوانی درآید به کار

مکن عاجزی بر کسی آشکار

لب از خنده ی خرمی درمبند

غمین باش پنهان و پیدا بخند

به هر جا که حربی فراز آیدت

به حرب آزمایان نیاز آیدت

هزیمت پذیر از دگر حربگاه

نباید که یابد در آن حرب راه

گریزنده چون ره به دست آورد

به کوشندگان در شکست آورد

چو خواهی که باشد ظفر یار تو

ظفر دیده باید سپهدار تو

به فرخ رکابان فیروزمند

عنان عزیمت برآور بلند

به هرچ آری از نیک و از بد به جای

بد از خویشتن بین و نیک از خدای

چو این نامه ی نامور شد تمام

به شه داد و شه گشت ازو شادکام